गजलको संक्षिप्त परिचय र यसमा प्रयोग हुने तत्वहरु ...
गजल
शव्दको अर्थ र ईतिहासकोबारेमा बिभिन्न विद्वानहरुले आ-आफ्नै तरिकाले मत
दिएका भएपनी गजलमा हुनुपर्ने मुलभूत तत्वहरुमा भने त्यती धेरै मतभिन्नता
पाइन्न।
यहाँ हाम्रो पाठकहरु लगायत गजल सृजनामा पाइला टेक्दै गर्नु भएका नव आगन्तुक पाठकहरुको लागि उपयुक्त हुने हेतुले गजलका तत्वहरु बारे केही चर्चा गर्ने जमर्को गरेको छु।
यहाँ हाम्रो पाठकहरु लगायत गजल सृजनामा पाइला टेक्दै गर्नु भएका नव आगन्तुक पाठकहरुको लागि उपयुक्त हुने हेतुले गजलका तत्वहरु बारे केही चर्चा गर्ने जमर्को गरेको छु।
गजलका तत्वहरु
(क) शेर
(ख) काफिया
(ग) रदिफ
(घ) मतला
(ङ) मकता
(च) तखल्लुस
(छ) वहर
(क) शेर
(ख) काफिया
(ग) रदिफ
(घ) मतला
(ङ) मकता
(च) तखल्लुस
(छ) वहर
१. शेर
दुई दुई पङ्क्ती मिलाएर लयात्मक तरिकाले गजल लेख्ने गरिन्छ र त्यहि दुई पङ्क्तीलाईनै गजलको शेर भन्ने गरिन्छ।
शेरको पहिलो पङ्क्तीलाई मिसरा-ए-उला र दोश्रो पङ्क्तीलाई मिसरा-ए-सानी भनिन्छ।
सामान्यतया पूर्ण गजलमा ५ वटा शेर हुने गर्दछन् तर यसको कुनै कडी-कडाऊ नियम नभएको हुनाले गजलगोले कम्तिमा ३ वटा शेरदेखि जतिपनि शेर लेख्न सक्दछ तर एकदम कम शेर र एकदम अधिक शेरलाईपनि राम्रो मनिन्दैन तसर्थ ५ वटा शेर भएको गजललाई आदर्श गजल मान्ने गरिन्छ ।
दुई दुई पङ्क्ती मिलाएर लयात्मक तरिकाले गजल लेख्ने गरिन्छ र त्यहि दुई पङ्क्तीलाईनै गजलको शेर भन्ने गरिन्छ।
शेरको पहिलो पङ्क्तीलाई मिसरा-ए-उला र दोश्रो पङ्क्तीलाई मिसरा-ए-सानी भनिन्छ।
सामान्यतया पूर्ण गजलमा ५ वटा शेर हुने गर्दछन् तर यसको कुनै कडी-कडाऊ नियम नभएको हुनाले गजलगोले कम्तिमा ३ वटा शेरदेखि जतिपनि शेर लेख्न सक्दछ तर एकदम कम शेर र एकदम अधिक शेरलाईपनि राम्रो मनिन्दैन तसर्थ ५ वटा शेर भएको गजललाई आदर्श गजल मान्ने गरिन्छ ।
२. काफिया
समस्वरात्मक रुपमा रदिफ भन्दा ठिक अगाडि वारम्वार दोहोरिएर आऊने शव्दनै काफिया हो । काफिया शव्दको अर्थ अरवी भाषामा पनि 'वारम्वार आऊने' नै हुन्छ र हामीले यो बुझ्नु आवश्यक छ कि गजल् विधा अरब,फारस,हिन्दुस्तान हुदै नेपालमा भित्रिएको बिधा हो।तसर्थ अरबी भाषामा 'वारम्वार आऊने' वा काफिया गजलको त्यो तत्व हो जुन तत्व बिना गजल अधुरो हुन्छ,गजल भन्ने बिधाको अलग्गै पहिचान हुदैन, अझ यसो भनौ काफियानै गजलको मुटु हो । गजल बिधा भनेर छुट्ट्याउने माध्यम हो ।
काफियालाई सामान्यतया ४ प्रकारले छुट्ट्याऊन सकिन्छ।
(क) पूर्ण काफिया
(ख) अंशिक वा शाव्दिक काफिया
(ग) एकाक्षरी काफिया
(घ) मिलित काफिया
समस्वरात्मक रुपमा रदिफ भन्दा ठिक अगाडि वारम्वार दोहोरिएर आऊने शव्दनै काफिया हो । काफिया शव्दको अर्थ अरवी भाषामा पनि 'वारम्वार आऊने' नै हुन्छ र हामीले यो बुझ्नु आवश्यक छ कि गजल् विधा अरब,फारस,हिन्दुस्तान हुदै नेपालमा भित्रिएको बिधा हो।तसर्थ अरबी भाषामा 'वारम्वार आऊने' वा काफिया गजलको त्यो तत्व हो जुन तत्व बिना गजल अधुरो हुन्छ,गजल भन्ने बिधाको अलग्गै पहिचान हुदैन, अझ यसो भनौ काफियानै गजलको मुटु हो । गजल बिधा भनेर छुट्ट्याउने माध्यम हो ।
काफियालाई सामान्यतया ४ प्रकारले छुट्ट्याऊन सकिन्छ।
(क) पूर्ण काफिया
(ख) अंशिक वा शाव्दिक काफिया
(ग) एकाक्षरी काफिया
(घ) मिलित काफिया
पूर्ण
काफिया भन्नाले सिङ्गो शव्दनै काफियाको रुपमा आएको छ भने त्यस्तो
काफियालाई पूर्ण काफिया भनिन्छ। जस्तै: खाम, नाम, याम, लाम, दाम गाउँ,जाउँ,
आउँ, पाउँ,धाउँ,जाउँ, इत्यादी,
पूर्ण काफिया प्रयोग गरिएर लेखिएको गजलको एउटा उदाहरण हेरौं
पूर्ण काफिया प्रयोग गरिएर लेखिएको गजलको एउटा उदाहरण हेरौं
नखोलेरै राखिएको एउटा बन्द खाम थियो
भित्र के-के थियो कुन्नि बाहिर मेरै नाम थियो
कताबाट उजाडियो मनको सानो फूलबारी
भर्खरै त फूलहरुको यहाँ फुल्ने याम थियो
आज किन यहाँ केहि, केहि पनि देखिएन
हिजै मात्र सपना खोज्ने आँखाहरुको लाम थियो
सधै- सधै बग्ने खोली एकै छिन रोकीइदेउ
तिम्रो वेगसंग मलाई अलिकति काम थियो
मनमा दियो विश्वासको नबलेको जिन्दगीमा
धेरै-धेरै अन्धकार थोरै मात्र घाम थियो
साभार: एउटा बन्द खाम (ललिजन रावल)
आंशिक/शब्दांश काफिया:
कुनै शब्द भित्रको अंशमात्र काफियाको रुपमा आएको छ भने त्यस्तो काफियालाई आंशिक वा शब्दांश काफिया भनिन्छ । जस्तै: प्रहार,आधार,बिचार, सरोकार, अवतार, इत्यादी ।
उपरोक्त शब्दहरुमा क्रमश: हार, धार, चार, कार, तार, ले काफियाको रुपमा काम गरेको छ भने प्रहारको "प्र" आधारको "आ" बिचारको "बि" सरोकारको "सरो" र अवतारको "अव" ले काफियाको काम गर्दैनन् । यहाँ पूर्ण शब्दको केहि
अंशले मात्र काफियाको काम गरेको देख्न सकिन्छ। तसर्थ यस्ता काफियालाई आंशिक वा शब्दांश काफिया भनिएको हो।
कुनै शब्द भित्रको अंशमात्र काफियाको रुपमा आएको छ भने त्यस्तो काफियालाई आंशिक वा शब्दांश काफिया भनिन्छ । जस्तै: प्रहार,आधार,बिचार, सरोकार, अवतार, इत्यादी ।
उपरोक्त शब्दहरुमा क्रमश: हार, धार, चार, कार, तार, ले काफियाको रुपमा काम गरेको छ भने प्रहारको "प्र" आधारको "आ" बिचारको "बि" सरोकारको "सरो" र अवतारको "अव" ले काफियाको काम गर्दैनन् । यहाँ पूर्ण शब्दको केहि
अंशले मात्र काफियाको काम गरेको देख्न सकिन्छ। तसर्थ यस्ता काफियालाई आंशिक वा शब्दांश काफिया भनिएको हो।
आंशिक वा शव्दांश काफियाको एउटा उदाहरण:
वस्न त म आफ्नो छुट्टै संसारमा बसेको छु
तर व्यथा भोग्दै नाङ्गो यो तारमा बसेको छु
आसन छ तरवारको देखेको छु आफूलेनै
वाध्य भई खुकुरिको यो धारमा बसेको छु
पराईको घरमा छु आफन्त त टाढा भए
ठुलै सङ्कटमा छु म जङ्घारमा बसेको छु
शहरमा बसेको छु भन्ने सोच्दै थिए तर
थाहा भयो मान्छे किन्ने बजारमा बसेको छु
साहुनीको भट्टीजस्तो सानो ठाउमा हैन आज
महलभन्दा ठुलो यो कारागारमा बसेको छु
साभार: पदम गौतम (एकलाशको फूल)
उपरोक्त
गजलमा संसारको 'सं', जङ्घारको 'जङ्',वजारको'व'कारागारको 'कारा'ले काफियाको
काम गर्दैन तसर्थ यस्ता काफिया आंशिक वा शब्दांश काफिया
अन्तर्गत पर्दछन्।
अन्तर्गत पर्दछन्।
(ग)एकाक्षरी
काफिया भन्नाले काफियाको रुपमा एउटा अक्षर मात्र आउने वा आंशिक शव्दको
अन्तमा काफियाको रुपमा आउने एउटा अक्षरलाई एकाक्षरी काफिया भनिन्छ।
सामान्यतया गजलमा एकाक्षरी काफिया प्रयोग गर्नु राम्रो मानिन्दैन तर पनि
कतिपय गजलकारले प्रयोगको रुपमा वा विचलनको रुपमा एकाक्षरी काफिया प्रयोग
गरेको पाइन्छ।
एकाक्षरी काफिया प्रयोग गरिएको गजलको पनि एउटा उदाहरण हेरी हालौं ।
एकाक्षरी काफिया प्रयोग गरिएको गजलको पनि एउटा उदाहरण हेरी हालौं ।
व्यथै व्यथा छ मनभरी खुसी खोजूँ कतातिर
साउन भदौ छ गहभरी नदी खोजूँ कतातिर
आरु फुल्यो वगैंचामा,पीडा फुल्यो मुटुभरि
चरो परेछ जालमा चरी खोजूँ कतातिर
मुटु चिरी बनाउँ कि रातो रगतको मसी
मेरो कथा लेखूँ कहाँ,मसी खोजूँ कतातिर
आगोपनि छ छातीमा,हुरी पनि छ छातीमा
चट्टानझैं अडिग जिन्दगी खोजूँ कतातिर
यो भीडमा हरायो कि,त्यो पीरमा हरायो कि
त्यो मेघ जस्तै गर्जने रवि खोजूँ कतातिर
रवि प्राञ्जल (उही बाढी उही भेल)
माथिको उदहरणमा 'सी','दी','री','गी','पी' आदि एकाक्षरी काफिया हुन् ।
'घ'
मिलित काफिया: पूर्ण काफिया वा आंशिक काफियासंग मेल खाने गरी समस्वरात्मक
रुपमा दुई वटा शव्द आएको छन् भने त्यस्तो काफियालाई मिलित काफिया भन्ने
गरिन्छ।
जस्तै: वनी,दन्दनी,फन्फनी,हुन्छ नी,आदि
जस्तै: वनी,दन्दनी,फन्फनी,हुन्छ नी,आदि
मिलित काफियाको पनि एउटा उदाहरण तल हेरौं
तिमिलाई जहाँ दुख्छ त्यही दुख्छ मलाई पनि
वचन वाणले नहिर्काउ यति सारो कठोर वनी
वचन वाणले नहिर्काउ यति सारो कठोर वनी
जव अलिकति शीतल अनुभूति गर्न थाल्छु
तिमी दावानल दन्किदिन्छौ म भित्र दन्दनी
तिमी दावानल दन्किदिन्छौ म भित्र दन्दनी
थोरै मात्र भए पनि खुला राख दिल साथी
दयामाया भन्ने कुरा मान्छे भित्रै त हुन्छ नी
दयामाया भन्ने कुरा मान्छे भित्रै त हुन्छ नी
आऊ यात्रा गर्न सिक मानवीय धरातलमा
के पाउँछौ कसैलाई फसाउने खाडल खनी
के पाउँछौ कसैलाई फसाउने खाडल खनी
उहि नाग,उनि सर्प,फरक मात्र सोचाइमा
कसैका हो बुध तिमी,मेरो लागि भयौ शनि
कसैका हो बुध तिमी,मेरो लागि भयौ शनि
माथि माथि खुट्टा देख्छु तल तिर टेक्नै छाड्यौ
इमानको सौदा गरी बन्दै छौ कि महाधनी
इमानको सौदा गरी बन्दै छौ कि महाधनी
डा।घनश्याम परिश्रमी(जून चुहेको रात)
माथिको गजलमा काफिया बनेर आएका 'पनि','वबी','दन्दनी','हुन्छ नी', 'शनि','खनी' र 'महाधनी' मिलित काफियाको राम्रो उदाहरण मान्न सकिन्छ।
यसरी गजल विधाको तत्वहरु अन्तर्गत पर्ने काफियाको बिभिन्न स्वरुपहरुवारे चर्चा पछी अव रदिफ को पनि केही चर्चा तल गरिएको छ ।
रदिफ: गजल निर्माण प्रकियामा गजलको श्रुतिमधुरता,सौन्दर्य र एउटा छुट्टैपना वा पहिचानको निम्ति काफियापछि निरन्तर दोहोरिएर आउने पद वा पदावलीलाई रदिफ भनिन्छ। गजललाई साँगीतिक बनाउनु वा अलग्गै विधा भनेर छुट्ट्याउने कार्यको लागि रदिफको महत्व पनि कम आँक्न मिल्दैन। अझ कुनै कुनै गजल विद्वानहरुले काफिया भन्दा पनि रदिफलाई बढी महत्व दिएर लेखेको पाइन्छ,त्यसैगरी हामीले पढ्ने,लेख्ने,सुन्ने वा गाइने गजलहरुमध्ये अधिकांश गजलहरुमा रदिफको प्रयोगले पनि रदिफको महत्व बुझ्न सकिन्छ। यति हुँदा हुदै पनि रदिफ बिनाका गजल पनि पर्याप्त मात्रामा भेटिन्छन्।
गजलविधामा रदिफयुक्त गजललाई मुरद्दफ गजल र बिना रदिफका गजललाई गैरमुरद्दफ गजल भन्ने गरिन्छ।
त्यसैगरी शव्दसंरचनाको आधारमा रदिफलाई तीन तरिकाले विभाजन गर्न सकिन्छ।
यसरी गजल विधाको तत्वहरु अन्तर्गत पर्ने काफियाको बिभिन्न स्वरुपहरुवारे चर्चा पछी अव रदिफ को पनि केही चर्चा तल गरिएको छ ।
रदिफ: गजल निर्माण प्रकियामा गजलको श्रुतिमधुरता,सौन्दर्य र एउटा छुट्टैपना वा पहिचानको निम्ति काफियापछि निरन्तर दोहोरिएर आउने पद वा पदावलीलाई रदिफ भनिन्छ। गजललाई साँगीतिक बनाउनु वा अलग्गै विधा भनेर छुट्ट्याउने कार्यको लागि रदिफको महत्व पनि कम आँक्न मिल्दैन। अझ कुनै कुनै गजल विद्वानहरुले काफिया भन्दा पनि रदिफलाई बढी महत्व दिएर लेखेको पाइन्छ,त्यसैगरी हामीले पढ्ने,लेख्ने,सुन्ने वा गाइने गजलहरुमध्ये अधिकांश गजलहरुमा रदिफको प्रयोगले पनि रदिफको महत्व बुझ्न सकिन्छ। यति हुँदा हुदै पनि रदिफ बिनाका गजल पनि पर्याप्त मात्रामा भेटिन्छन्।
गजलविधामा रदिफयुक्त गजललाई मुरद्दफ गजल र बिना रदिफका गजललाई गैरमुरद्दफ गजल भन्ने गरिन्छ।
त्यसैगरी शव्दसंरचनाको आधारमा रदिफलाई तीन तरिकाले विभाजन गर्न सकिन्छ।
१.पदमूलक रदिफ
२.पदावलीमूलक रदिफ
३.वाक्यात्मक रदिफ
२.पदावलीमूलक रदिफ
३.वाक्यात्मक रदिफ
(क)पदमूलक रदिफ: रदिफको रुपमा एउटामात्र शव्द आएमा त्यो पदमूलक रदिफ हुन्छ।
जस्तै:
सिक्री वने जस्तै गाडीहरुको लाम छ
सायद जुलुस आउँदैछ सडकै जाम छ
हतारोमा छु म,मैले पुग्नु छ टाढा
कसलाई सुनाऊँ कि मेरो जरुरी काम छ
विभाजनको रेखा अझै गाढानै देख्छु
रहीम छ कसैको अनि कसैको राम छ
मानूँ त कसरि मानूँ,नमानूँ कसरि
यहाँ इज्जत भन्दा धेरै महँगो दाम छ
इमान साँचेर नै के भो,हो भने यस्तै
वेइमानहरुको सूचीमा मेरो नै नाम छ
डा.घनश्याम परिश्रमी(जून चुहेको रात)
उपरोक्त
गजलमा रदिफको रुपमा केवल "छ" शव्दमात्र अर्थात एउटा शव्द मात्र आएको छ
तसर्थ यस्तो गजललाई मुरद्दफ गजलको रदिफ अन्तर्गत पदमूलक रदिफ मा राख्न
सकिन्छ।
(ख)पदावलीमूलक रदिफ:गजलमा यदि दुई वा दुई भन्दा बढी शव्द रदिफको रुपमा आएको छ भने त्यस्तो रदिफलाई पदावलीमूलक रदिफ भन्ने गरिन्छ।
उदाहरणको लागि वियोगी बुढाथोकीको एउटा गजल हेरौं।
(ख)पदावलीमूलक रदिफ:गजलमा यदि दुई वा दुई भन्दा बढी शव्द रदिफको रुपमा आएको छ भने त्यस्तो रदिफलाई पदावलीमूलक रदिफ भन्ने गरिन्छ।
उदाहरणको लागि वियोगी बुढाथोकीको एउटा गजल हेरौं।
भेटिएको राम्रो मान्छे अन्तै सरे जस्तो छ
फुल्न नपाई मनको फूल झरे जस्तो छ
वालुवाझैं सुख्खा थियो मनको मझेरी
कालो मैलो वादल वर्षा टरे जस्तो छ
दन्किएको वैंसको आगो सल्काऊ कसरी
उमेरको यो इच्छा-शक्ति मरे जस्तो छ
नदेखिईनै मनको घाउ दुख्छ जसरी
भन्न हुन्न प्रेमको जालमा परे जस्तो छ
साँच्चै तिम्रा आँखा सागर मोती तिम्रा दन्त
बाडुलीमा परें मेरै कुरा गरे जस्तो छ
वियोगी बुढाथोकी(गजल तिम्रो नाम होइन)
यो
गजलमा प्रस्तुत रदिफ "जस्तो छ" दुई शव्द मिलेर बनेको छ,यस अर्थमा यस
गजललाई मुरद्दफ गजलको रदिफ अन्तर्गत पदावलीमूलक रदिफ भित्र रहेको बुझ्न
सकिन्छ।
(ग)वाक्यात्मक रदिफ:गजलमा रदिफको रुपमा पुरै वाक्यनै आएको छ भने त्यस्तो रदिफलाई वाक्यात्मक रदिफ भनेर चिनिन्छ।
वाक्यात्मक रदिफको उदाहरणको रुपमा मिजास तेम्बेको एउटा गजल:
वाक्यात्मक रदिफको उदाहरणको रुपमा मिजास तेम्बेको एउटा गजल:
निम्तो थियो आउनु भएन,हजुरको ढोकासम्म आएँ
यौटै पत्र पाउनु भएन, हजुरको ढोकासम्म आएँ
मुखमा राम राम,बगलीमा छुरा भन्छन्
कैले मनमा छाउनु भएन,हजुरको ढोका सम्म आएँ
यता आयो यतै ठिक्क,उता गयो उतै ठिक्क
चोखो माया लाउनु भएन,हजुरको ढोका सम्म आएँ
आफैं बोक्सी आफैं धामी,कस्तो चाला हो यो
कतै पनि धाउनु भएन,हजुरको ढोका सम्म आएँ
काग कराउदै गर्छ,पिना सुक्दै गर्छ
जीवनको गीत गाउनु भएन,हजुरको ढोका सम्म आएँ
मतला:
गजलको
प्रत्येक दुई पङ्क्तिलाई शेर भनिन्छ,शेरको पहिलो पङ्क्तिलाई मिसरा-ए-उला र
दोश्रो पङ्क्ति लाई मिसरा ए-सानी भन्ने गरिन्छ तर गजलको प्रारम्भको शेरलाई
भने मतला भनिन्छ अर्थात गजलको सुरुवाती शेरलाई मतला भनेर चिनिन्छ। मतलाको
दुवै मिसरामा काफिया हुनु अति आवश्यक हुन्छ,अन्यथा त्यो मतला नभएर शेर
मात्रा बन्न जान्छ तसर्थ कम्तिमा दुवै मिसरामा काफिया हुनु भने जरुरीनै
हुन्छ । यदि गजल मुरद्दफ छ भने काफिया संगै रदिफ पनि आउने गर्दछ र गजल
गैरमुरद्दफ छ भने काफिया मात्रै भए पनि मतला भने बन्न सक्दछ ।
कुनै कुनै गजलकारले एउटा मात्र नभई दुई दुई वटा मतला सिर्जना गर्दछन्,यसरी दुई दुई वटा मतला आएमा पहिलो मतलालाई मतला-ए-उला र दोश्रो मतलालाई मतला-ए-सानी वा हुस्ने-मतला भन्ने गरिन्छ।
मतलाका केहि उदाहरणहरु
"तिमीलाई जहाँ दुख्छ त्यही दुख्छ मलाई पनि
वचनवाणले नहिर्काउ यति सारो कठोर वनी"
कुनै कुनै गजलकारले एउटा मात्र नभई दुई दुई वटा मतला सिर्जना गर्दछन्,यसरी दुई दुई वटा मतला आएमा पहिलो मतलालाई मतला-ए-उला र दोश्रो मतलालाई मतला-ए-सानी वा हुस्ने-मतला भन्ने गरिन्छ।
मतलाका केहि उदाहरणहरु
"तिमीलाई जहाँ दुख्छ त्यही दुख्छ मलाई पनि
वचनवाणले नहिर्काउ यति सारो कठोर वनी"
"धनमाया पहेंला ती सबै सुन होइनन्
मनमाया उजेला ती सबै जून होइनन्"
मकता:
गजलको अन्तिम शेर वा टुङ्ग्याउनीलाई मकता भनिन्छ।
कुनै कुनै विद्वानहरुले तखल्लुसयुक्त(उपनाम)अन्तिम शेरलाई मात्र,मकता भनिने अवधारणा राखेका भए पनि संरचनाको आधारमा र गजलको अन्तिम शेर गजलगोले आफ्नो सम्पूर्ण वयान वा भनाई टुङ्ग्याएको अर्थमा सिर्जना गर्ने भएकोले तखल्लुसयुक्त अन्तिम शेर मात्र होइन,तखल्लुस बिनाको अन्तिम शेरलाई पनि मकतानै भनिन्छ।
गजलको अन्तिम शेर वा टुङ्ग्याउनीलाई मकता भनिन्छ।
कुनै कुनै विद्वानहरुले तखल्लुसयुक्त(उपनाम)अन्तिम शेरलाई मात्र,मकता भनिने अवधारणा राखेका भए पनि संरचनाको आधारमा र गजलको अन्तिम शेर गजलगोले आफ्नो सम्पूर्ण वयान वा भनाई टुङ्ग्याएको अर्थमा सिर्जना गर्ने भएकोले तखल्लुसयुक्त अन्तिम शेर मात्र होइन,तखल्लुस बिनाको अन्तिम शेरलाई पनि मकतानै भनिन्छ।
Taken From :- www.nepaligazal.com
गजलमा प्रयोग हुने बहरहरुको बारेमा छोटो जानकारी
नेपालमा
गजलको सुरुआत विकास र प्रवाहलाई नियाल्दा वि.सं. १९४० को दशकतिर एउटा नयाँ
र अनौखा काव्य विधाकोरुपमा युवा कवि मोतीराम भट्टले नेपालमा प्रवेश गराएका
गजललाई सबै नेपाली कवि एवम् साहित्यकार स्रष्टाहरुले गजल लेखन कार्यको
थालनी गरेको देखिन्छ । उक्त समयमा मोती मण्डलीमा रहेका नरदेव पाँडे सुधा
शम्भुप्रसाद ढुङ्ग्याल लक्ष्मीदत्त पन्त इन्दु रत्नलाल रत्न गोपीनाथ लोहनी
भीमनिधि तिवारी उपेन्द्रबहादुर जिगर मियाँ अमजद हुँसैन अन्जान गजब आदि नाम
गरेका स्रष्टाहरुमार्फत् नेपाली साहित्यको इतिहासमा गजलविधालाई सहजरुपमा
स्वीकार गरेको पाइन्छ ।
त्यसैको
उपज नै आज पनि नेपाली साहित्याकाशमा गजल निकै लोकपृय बनेकॊ छ भनेर भन्दा
त्यति अतियुक्ति नहोला । हुन त गजलसँग सम्बन्धित कुनै पनि लेख
रचनाहरुकोसुरु गर्दा यिनै शब्दहरु पटक-पटक दोहोरिने गर्दछ । ता पनि विगतका
गजल इतिहास सम्बन्धी लेख-रचनाहरु र वर्तमानको धरातलमा उभिएर हेर्दा युवा
कवि मोतीराम भट्टले त्यतिखेर वनारसबाट नेपाल आएर धेरैथरि साहित्यिक
आयामहरुको थालनी गरेको देखिन्छ । तरपनि विशेषतः रुपमा फस्टाउँदै गएका
काव्यहरुमा भने कवितासँगै गजललाई नै प्रथम स्थानको शिखरमा पुर् याएको
पाइन्छ । मोतीराम भट्ट र मोतीमण्डलीको समयावधि वि.सं. १९४० को दशकबाट १९९६
सम्म चलेको पाइन्छ । जुन समयलाई अग्रजहरुले कालखण्ड भन्ने गरिएकॊ पाइन्छ ।
यो समयको अन्तरालमा गजलका कृतिहरु प्रकाशनतर्फ नियाल्ने हो भने त्यस समयको
समसामयिक र सामूहिक परिवेशमा प्रकाशित भएको एउटामात्र कृति सङ्गीत
चन्द्रोदय वि.सं. १९६९ सम्मको नै प्रथम गजल सङ्कलित कृति हो ।
त्यस
समयमा प्रकाशन भएको उक्त सङ्गीत चन्द्रोदय नामक कृतिमा मोतीराम भट्टदेखि
शम्भुप्रसाद ढङ्ग्यालसम्मका गजलहरु समावेश गरिएको पाइन्छ । त्यसपछि भने
वि.सं. १९९३ मा आएर अर्थात २४ बर्ष पछि मात्र भीमनिधि तिवारीले बयासी र बीस
गजल मेरी नामक गजलसङ्ग्रह प्रकाशनमा ल्याएपछि उपेन्द्रबहादुर जिगरले एक सय
एक गजल नामक गजलङ्ग्रह वि.सं. १९९६ तथा नेपाली शिक्षा परिषद्
काठमाण्डौँद्वारा प्रकाशनमा ल्याइएको मोतीराम भट्टका गजलहरु २०३८ पाइन्छ
जुन नेपाली शिक्षा परिषद् काठमाडौँले प्रकाशनमा ल्याएको देखिन्छ । त्यस
पछिका दिनमा नेपालमा विभिन्न गजलकार कविहरुले प्रसस्तै गजलसङ्ग्रह
प्रकाशनमा ल्याएका हुन् । आजको गजलयुगमा आईपुग्दा नेपालमा यतिधेरै गजलका
पुस्तकहरु बाहिर आएकाछन् कि ति सबै गजलसङ्ग्रहका पुस्तकहरुलाई यो
पङ्तिकारले लिपबिद्ध गर्न असमर्थ छ । यसरी दिनानुदिन लोकपृयता बढदै गएको
गजललाई जानिफकारहरुले पत्र-पत्रिका एवम् ऐतिहासिक आलेखहरुमा उल्लेख गरे
अनुसार गजललाई दुई किसिममा वर्गीकरण गरिएको पाइन्छ ।
उधाहारणः
१, विषयवस्तुको आधारमा
२, रदीफको आधारमा
१, विषयवस्तुको आधारमा:
विषयवस्तुको आधारमा लेखिने गजल दुई किसिमका हुन्छन् ।
क, मुसलसल गजल:
जुन गजलका सबै शेरहरु एउटै विषयवस्तुमा लेखिएका हुन्छन् भने त्यस्तो गजललाई मुसलसल गजल भनिन्छ ।
ख, गैरमुसलसल गजल:
जुन गजलका शेरहरु फरक-फरक विषयवस्तुमा लेखिएका हुन्छन् भने त्यस्तो गजललाई गैरमुसलसल गजल भनिन्छ ।
२, रदीफको आधारमा :
यस आधारमा पनि गजल दुई किसिमका हुन्छन् ।
क, मुरद्दफ गजल :
जुन गजलमा काफिया र रदीफ दुवैको प्रयोग भएको हुन्छ त्यस्तो गजलाई मुरद्दफ गजल भनिन्छ ।
ख, गैरमुरद्दफ गजल :
जुन गजलमा रदीफको प्रयोग भएको हुँदैन अर्थात् रदीफविहीन गजललाई गैरमुरद्दफ गजल भनिन्छ ।
गजलको संरचना :
गजलको संरचना बुझ्नका लागि गजलका केही तत्वहरु बुझ्नु आवश्यक हुन्छ जसको छोटो चिनारी यसप्रकार छ :
१, शेर :
केही
नियमबद्ध शब्दहरु मिलेर बनेका शेरहरुको समष्टिगत रुप नै गजल हो । गजलका
प्रत्येक दुई मिसरालाई शेर भनिन्छ । शेरको माथिल्लो मिसरालाई मिसरा-ए-उला र
तल्लो मिसरालाई मिसरा-ए-सानी भनिन्छ । मिसरा-ए-उलाले भावको उठान गर्छ भने
मिसरा-ए-सानीले त्यसको पुष्टि गर्छ ।
२, मतला :
गजलको
माथिल्लो शेरलाई मत्ला भनिन्छ । यसले गजलको सुरुआत गर्छ । यसका दुईटै
मिसरामा काफिया र रदीफ या रदीफविहीन गजल हो भने काफियाको मात्र प्रयोग भएको
हुन्छ । यदि कुनै गजलमा दुईटा मतला देखिएको छ भने तल्लोलाई हुस्ने मतला वा
मतला-ए-सानी भनिन्छ ।
३, मक्ता :
गजलको
अन्तिम शेरलाई मक्ता भनिन्छ जुन बीचका अरु शेरहरुजस्तै हुन्छ । मक्ताको
कुनै मिसरामा गजलकारले आफ्नो छोटो नाम वा उपनामको प्रयोग अर्थपूर्ण तरिकाले
गरेका हुन्छन् । यस्तो उपनामलाई तखल्लुस भनिन्छ तर तखल्लुसको प्रयोग भने
अनिवार्य मानिदैन ।
४, काफिया :
गजल
संरचनाको अपरिहार्य तत्व नै काफिया हो । स्वर समता र तुकबन्दीयुक्त
अनुप्रासिक शब्दलाई काफिया भनिन्छ । यो मत्लाको दुवै मिसरामा र बाँकी
शेरहरुको तल्लो मिसरामा रदीफको अगाडि वा रदीफविहीन गजलमा अन्तिममा प्रयोग
हुने गर्दछ । यस्ता काफियाहरु चार किसिमका हुन्छन् ।
क, पूर्ण काफिया :
पूर्ण शब्दको प्रयोगलाई पूर्ण काफिया भनिन्छ जस्तैः गर्न तर्न छर्न झर्न मर्न आदि ।
ख, आंशिक वा शब्दांश काफिया :
शब्दका
अन्तिमका केही अक्षरहरु काफियाको रुपमा प्रयोग भएका छन् भने त्यस्तालाई
शब्दांश काफिया भनिन्छ । जस्तैः कहानी सिरानी निशानी जवानी जिन्दगानी तानी
आदि ।
ग, एक अक्षरे काफिया :
शब्दको
अन्तिम अक्षरलाई मात्र काफियाको रुपमा प्रयोग गरिएको छ भने त्यस्तालाई एक
अक्षरे काफिया भनिन्छ जस्तैः कथा सदा मजा गला आदि त्यस्तै हो त्यो रातो
कालो आदि ।
५, रदीफ :
मत्लाको
दुवै मिसरा र बाँकी शेरहरुको तल्लो मिसराको अन्तिममा दोहरिएको पदावलीलाई
रदीफ भनिन्छ । यो प्रायः एक शब्ददेखि तीन शब्दसम्म भएको राम्रो मानिन्छ ।
एक शब्द प्रयोग भएको रदीफलाई एकल रदीफ र एकभन्दा बढी शब्द प्रयोग भएको
रदीफलाई बहुल रदीफ भनिन्छ । रदीफचाहिँ गजलको अपरिहार्यताभित्र पर्दैन तर
भने गजलमा मिठास बढाउनका लागि यसको प्रयोग राम्रो मानिन्छ ।
६, बहर :
कुनै नियममा बाँधिएका शेरहरुको वजनलाई बह्र वा बहर भनिन्छ । बहरहरु मुख्यतया तीन किसिमका हुन्छन् ।
क, नेपाली बहर
ख, मात्रिक बहर
ग, शास्त्रीय बहर
क, नेपाली बहर :
केवल
आक्षेरिक एकरुपतालाई आधार मानी आफनै शैलीमा लेखिने बहरलाई नेपाली बहर
भनिन्छ । आवश्यक अनुसारको ६ ७ ८ ९ १० वा ११ १२ जति अक्षरका मिसरामा गजल
लेख्न सकिन्छ । हेरौँ केही नमुनाहरुः
१) यो हो ६ अक्षरको मिसरा: यो मिसरा १० मात्रामा पनि आधारित छ
मिठो प्यार पाएँ
काखमा रमाएँ । – गोर्खे साइँलो
७, अक्षरका मिसरा: यो मिसरा १३ मात्रामा पनि आधारित छ
प्यासमा पानी पायौ
साथमा माया लायौ । – गोर्खे साइँलो
३, त्यसै गरी अर्को १६ अक्षरका मिसरा: यो मिसरा ३० मात्रामा पनि आधारित छ
समेनामा बोकी ल्यायौ भएँ प्यारा घर्की रानी
तिमी हुँदा तातो प्याला भएँ आफैँ पानी पानी । – गोर्खे साइँलो
ख, मात्रिक बहर :
यी
तल देखाइएको बहरहरु मात्रामा आधारित छन् । अक्षर गन्दा कम बेश भए पनि यसका
सबै मिसरामा गणना गर्दा मात्रा बराबर हुन्छ । हेरौँ यसका केही नियम र
नमुनाहरु यसप्रकार छन्:
१) १७ मात्राका मिसरा:
सिरानी यो हातमा निदाऊ
आउ मेरो साथमा निदाऊ । – गोर्खे साइँलो
२) त्यसै गरी २४ मात्राको यो मिसराः
जागरुकताको दियो बालेर आए हुन्छ
सँगै लाने अधिकार पालेर आए हुन्छ । – गोर्खे साइँलो
ग, अब छोटकरीमा शास्त्रीय बहरको परिचयः
बहरको
नाम लिनु पर्दा सर्वप्रथम त लउर्दू-फारसीमा बहर भनिने शब्द नै नेपालीमा
प्रचलित पिङ्गल छन्द नै हो भन्ने बुझ्न जरुरी छ । अब गजलमा प्रयोग हुने
बहरहरुको जानकारीका लागि तल देखाइएका केही तत्वहरु बुझ्न आवश्यक हुन्छ ।
तिनै तत्व वा शब्दहरुलाई यहाँ छोटो उदाहारण प्रस्तुत् गरिएको छ ।
१) बहरको उक्त तत्वलाई रुक्न भनिन्छः
रुक्न
भनेको गण हो । उर्दू भाषाको लेखाइ अनुसार रुक्नचाहिँ एक अक्षरेदेखि सात
अक्षरेसम्म प्रयोग भएर बन्ने गर्दछन् । रुक्नहरु भनेको पनि पिङ्गल छन्दमा
गण भनेजस्तै लघु । र दीर्घ ऽ बाट बनेका हुन्छन्
२) अर्कान:
अर्कानलाई
रुक्नको खम्बा भनिन्छ । तिनै अर्कानहरुलाई नै टुक्र्याएर आलग-अलग रुक्नको
निर्माण गरिन्छ र त्यसलाई जिहाफात भन्दछन् । यसले गणजस्तै बहर निर्माणमा
भूमिका खेल्दछ । यस्ता अर्कानहरु आठओटा हुन्छन् जसलाई दुई भागमा विभाजन
गरिएको छ:
क, सबाई अर्कान
ख, खामसी अर्कान
सबाई अर्कान:
निम्न
अनुसारका ह्रस्व र दीर्घ अक्षरहरुको संयोजनबाट बनेको सात मात्रिक शब्दलाई
उर्दूका शब्दमा भन्नु पर्दा सबाई अर्कान भनिन्छ । यसको सङ्ख्या छओटा छ ।
१, फाइलातुन् ऽ।ऽऽ बराबर ७ मात्रा
२, मुस्तफ्इलुन् ऽऽ।ऽ बराबर ७ मात्रा
३, मफाईलुन् ।ऽऽऽ बराबर ७ मात्रा
४, मुतफाइलुन् ॥ऽ।ऽ बराबर ७ मात्रा
५, मफाइलतुन् ।ऽ॥ऽ बराबर ७ मात्रा
६, मफ्ऊलात ऽऽऽ। बराबर ७ मात्रा
खमासी अर्कान:
उर्दूका पाँचओटा अक्षरहरुको संयोजनबाट बनेका पाँच मात्रिक अर्कानलाई खमासी अर्कान भनिन्छ । यसको सङ्ख्या २ ओटा छ :
१, फऊलुन् ।ऽऽ। बराबर ५ मात्रा
२, फाइलुन् ऽ।ऽ। बराबर ५ मात्रा
३, मुसम्मन्:
गजलको एउटा मिसरामा एउटै वा फरक-फरक गरी बनेका जम्मा चारओटा अर्कानहरु छन् भने त्यसलाई मुसम्मन् भनिन्छ ।
४, मुसद्दस्:
त्यसैगरी एउटा मिसरामा एउटै वा फरक-फरक गरी जम्मा तीनओटा अर्कान छन् भने त्यसलाई मुसद्दस् भनिन्छ ।
५, मुरब्बा:
कुनै
पनि एउटा मिसरामा एउटै वा फरक-फरक गरी जम्मा दुईओटा अर्कान छन् भने
त्यसलाई मुरब्बा भनिन्छ भने फरक-फरक अर्कानबाट बनेको मुरब्बा बहरको नामकरण
भएको देखिन्न ।
६, सालिम:
एउटा मिसरामा पूर्ण रुपले एउटै अर्कानको आवृत्ति भएको छ भने त्यसलाई सालिम भनिन्छ ।
७, मुदाइफ:
दुई गुना गर्नुलाई मुदाइफ भनिन्छ ।
शास्त्रीय बहरको किसिम:
गजलका बहरलाई ३ भागमा वर्गीकरण गरिएको छ:
अ, मुफरद बहर मूल छन्द
आ, मुरक्कब बहर मिश्रित छन्द
इ, मुजाहिफ बहर परिवर्तित छन्द
अ, मुफरद बहर:
एउटै
अर्कानको आवृत्तिबाट बनेको बहरलाई मुफरद बहर भन्ने गरिन्छ । यस अन्तर्गत
सातओटा बहर पर्दछन् । यसका नाम र केही नमुनाहरु यस प्रकार छन्:
१) बहरे मुतकारिब:
क, मुसम्मन् सालिम पिङ्गल छन्द – भुजङ्गप्रयात
सूत्र: फऊलुन् × ४ ।ऽऽ × ४
।ऽऽ ।ऽऽ ।ऽऽ ।ऽऽ
नमुना-१, हिमाली छटामा रमाएँ घुमेर
पहाडी चिनारी बनाएँ घुमेर । – गोर्खे साइँलो
नमुना-२, दिवानी बनाई सटायौ तिमीले
फकाई फुलाई बसायौ तिमीले । – गोर्खे साइँलो ’सूत्रमाला’
ख, मुसद्दस् सालिम
सूत्र: फऊलुन् × ३ ।ऽऽ × ३
।ऽऽ ।ऽऽ ।ऽऽ
भएँ आज प्यासी पियारी
सँगै साथ लानै तयारी । – गोर्खे साइँलो
ग, मुरब्बा सालिम पिङ्गल छन्द – शङ्खनारी
सूत्र: फऊलुन् Χ २ ।ऽऽ Χ २
।ऽऽ ।ऽऽ
भयो बैँश प्यारो
जवानी तगारो । – गोर्खे साइँलो
नमुना-२, रसाएर पानी दिएँ
दिए जिन्दगानी । – गोर्खे साइँलो सूत्रमाला
२) बहरे मुतदारिक:
क, मुसम्मन् सालिम पिङ्गल छन्द – स्रग्विणी
सूत्र – फाइलुन् × ४ ऽ।ऽ × ४
ऽ।ऽ ऽ।ऽ ऽ।ऽ ऽ।ऽ
नमुना-१, प्रेमको भेलमा आइछौ सुन्दरी
याम भो मेलको धाइछौ सुन्दरी । – गोर्खे साइँलो
नमुना-२, छोडकर मैँ चली सारी दुनिया के गम
भूल जाओ मुझे मैँ रही न सनम । – हुसैन खाँ
ख, मुसद्दस् सालिम पिङ्गल छन्द – महालक्ष्मी
सूत्र – फाइलुन् × ३ ऽ।ऽ × ३
ऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽ
प्यास नै प्यासमा माधुरी
बैगुनी साथमा माधुरी । – गोर्खे साइँलो
ग, मुरब्बा सालिम पिङ्गल छन्द – विमोहा
सूत्र – फाइलुन् × २ ऽ।ऽ × २
ऽ।ऽऽ।ऽ
शान्त भै बाँचुला
दॆश मै नाचुला । – गोर्खे साइँलो
घ, मुसम्मन् सालिम मुदाइफ
सूत्र – फाइलुन् × ८ ऽ।ऽ × ८
ऽ।ऽ ऽ।ऽ ऽ।ऽ ऽ।ऽ ऽ।ऽ ऽ।ऽ ऽ।ऽ ऽ।ऽ
प्रेमको जालमा फस्न लाग्यौ सुधा पान गर्दै छ लौ ! तर्किजा-तर्किजा
प्यारको हो खुसी भोलि के हुन्छ खै ! याम सर्दै छ लौ ! तर्किजा-तर्किजा । – गोर्खे साइँलो
३) बहरे हजज:
क, मुसम्मन् सालिम पिङ्गल छन्द – विधाता
सूत्र – मफाईलुन् × ४ ।ऽऽऽ × ४
।ऽऽऽ ।ऽऽऽ ।ऽऽऽ ।ऽऽऽ
नमुना-१, मिठो बोली र तिम्रो यो मयूरी चाल प्यारो छ
तराई-दून-पाहाडी हिमाली ढाल प्यारो छ । – हुसैन खाँ
नमुना-२, इधर देखा उधर देखा बडी गहरी सी खायी है
मैं इसको रोक लूँ कैसे बडी लम्बी लडाइँ है । – हुसैन खाँ
ख) मुसद्दस् सालिम पिङ्गल छन्द – सिन्धु
सूत्र – मफाईलुन् × ३ ।ऽऽऽ × ३
।ऽऽऽ ।ऽऽऽ ।ऽऽऽ
बिहानीमा अझै माया गरेका छन्
दिलैको यो मझेरीमा सरेका छन् । – हुसैन खाँ
समाई पाखुरी मेरो बिहानीमा
खसाली आँशु भिज्ने भो सिरानीमा । – गोर्खे साइँलो
ग, मुरब्बा सालिम पिङ्गल छन्द – विजात
सूत्र – मफाईलुन् × २ ।ऽऽऽ × २
।ऽऽऽ ।ऽऽऽ
जवानीको नशा माथी
बन्यौ आफैँ मिठो साथी । – गोर्खे साइँलो
४, बहरे रजज :
क, मुसम्मन् सालिम पिङ्गल छन्द – हरिगीतिका/बीभत्स
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् × ४ ऽऽ।ऽ × ४
ऽऽ।ऽ ऽऽ।ऽ ऽऽ।ऽ ऽऽ।ऽ
नमुना-१, मुस्कानको नाता लिएँ साहित्यकी रानी सित
कादम्बरी प्याली पिएँ साहित्यकी रानी सित । – गोर्खे साइँलो ‘मुस्कान’
नमुना-२, इस धुन्ध के माहौल मेँ रस्ता दिखाया आपने
रोते हुए इन्सान को हँसना सिखाया आपने । – हुसैन खाँ
ख, मुसद्दस् सालिम
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् × ३ ऽऽ।ऽ × ३
ऽऽ।ऽ ऽऽ।ऽ ऽऽ।ऽ
मान्छे यहाँ पाएछ कस्तो जिन्दगी
ढुङ्गा र पानीझैँ छ सस्तो जिन्दगी । – हुसैन खाँ
ग, मुरब्बा सालिम पिङ्गल छन्द – मधुमालती
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् × २ ऽऽ।ऽ × २
ऽऽ।ऽ ऽऽ।ऽ
प्रेमी नभै साथी भयौँ
यात्रा भरी साथै गयौँ । – गोर्खे साइँलो
५, बहरे रमल :
क, मुसम्मन् सालिम पिङ्गल छन्द – माधवमालती
सूत्र – फाइलातुन् × ४ ऽ।ऽऽ × ४
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ
वासनामा चल्न थाल्यो आज मेरो प्रेमप्याला
तिस्रनामा बल्न थाल्यो आज मेरो प्रेमप्याला । – गोर्खे साइँलो
ख, मुसद्दस् सालिम
सूत्र – फाइलातुन् × ३ ऽ।ऽऽ × ३
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ
नमुना-१, एक सुन्दर बाग हो नेपाल मेरो
यो धराको शान हो नेपाल मेरो । – हुसैन खाँ
नमना-२, आशिकी मेँ डूब चला साथ मेरे कौन है
कोई तो बता दो भला साथ मेरे कौन है । – हुसैन खाँ
ग, मुरब्बा सालिम
सूत्र – फाइलातुन् × २ ऽ।ऽऽ × २
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ
प्यारमा वहोस देखेँ
होसमा आएर लेखँ । – गोर्खे साइँलो
६, बहरे कामिल :
कमुसम्मन् सालिम पिङ्गल छन्द – प्रमदानन/गीतिका
सूत्र – मुतफाइलुन् × ४ ॥ऽ।ऽ × ४
॥ऽ।ऽ ॥ऽ।ऽ ॥ऽ।ऽ ॥ऽ।ऽ
निठुरी भएर डुल्यौ तिमी मधुमासकी रसमाधुरी
विरही बनाइ हिँड्यौ तिमी मधुमासकी रसमाधुरी । – हुसैन खाँ
ख, मुसद्दस् सालिम
सूत्र – मुतफाइलुन् × ३ ॥ऽ।ऽ × ३
॥ऽ।ऽ ॥ऽ।ऽ ॥ऽ।ऽ
मधुमासको रसिलो सुधा सरि रातमा
म त अल्झिएँ रसरङ्गको मृदु बातमा । – हुसैन खाँ
ग, मुरब्बा सालिम पिङ्गल छन्द – संयुता
सूत्र – मुतफाइलुन् × २ ॥ऽ।ऽ × २
॥ऽ।ऽ ॥ऽ।ऽ
बस प्रेमको क्षण काखमा
रसिली बनी कन लाखमा ।- गोर्खे साइँलो
७, बहरे वाफिर
क, मुसम्मन् सालिम
सूत्र – मफाइलतुन् × ४ ।ऽ॥ऽ × ४
।ऽ॥ऽ ।ऽ॥ऽ ।ऽ॥ऽ ।ऽ॥ऽ
सफा जलकी कुनै सरिता बनीकन नै झरिन् दिलमा
तिनी कविता बनी गणतन्त्रको सुख नै छरिन् दिलमा । – हुसैन खाँ
ख, मुसद्दस् सालिम
सूत्र – मफाइलतुन् × ३ ।ऽ॥ऽ × ३
।ऽ॥ऽ ।ऽ॥ऽ ।ऽ॥ऽ
मिठो छ सुवास त्यो सब प्यलिया मनमा
अझै छ मिठो सुगन्ध पि्रया त्यही तनमा । – गोर्खे साइँलो
ग, मुरब्बा सालिम
सूत्र – मफाइलतुन् × २ ।ऽ॥ऽ × २
।ऽ॥ऽ।ऽ॥ऽ
दिवा सपना भुलाउ तिमी
व्यथा मनको जलाउ तिमी । – गोर्खे साइँलो
आ, मुरक्कब बहर :
फरक-फरक
अर्कानहरु मिलेर बनेको बहरलाई मुरक्कब बहर भनिन्छ । यस्ता बहरहरु मुख्यतया
बाह्रओटा मानिएका छन् । तर यसबाहेक पनि केही मुरक्कब बहरहरु छन् । ती
सबैको नाम र नमुना यस प्रकार छ :
१, बहरे मुन्सरेह :
सूत्र – (मुस्तफ्इलुन् + मफ्ऊलात × २ ऽऽ।ऽ + ऽऽऽ। × २)
ऽऽ।ऽ ऽऽऽ। ऽऽ।ऽ ऽऽऽ।
यो दूनियाको माहौल के भन्नु कस्तो-कस्तो छ
छोटो लुगा नाङ्गो अङ्ग फैसेन सस्तो-सस्तो छ । – हुसैन खाँ
२, बहरे मुक्तजिब
सूत्र – (मफ्ऊलात + मुस्तफ्इलुन् × २ ऽऽऽ। + ऽऽ।ऽ × २)
ऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽ।ऽ
कस्तो भो मरुतुल्य यो मेरो प्रीतको पात रे
माया-प्रेम पाए पनी घातीले गर् यो घात रे । – हुसैन खाँ
३, बहरे मुजारे
सूत्र – (मफाईलुन् + फाइलातुन् × २ ।ऽऽऽ + ऽ।ऽऽ × २)
।ऽऽऽ ऽ।ऽऽ ।ऽऽऽ ऽ।ऽऽ
महाकालीदेखि मेची डुलेका छन् आजभोिल
उनी मेरो प्रेम माया भुलेका छन् आजभोिल । – हुसैन खाँ
४, बहरे खफीफ
सूत्र – फाइलातुन् + मुस्तफ्इलुन् + फाइलातुन्
ऽ।ऽऽ ऽऽ।ऽ ऽ।ऽऽ
सम्झनाको नौलो कहानी भएँ म
दुःखमा हाँस्नेको बिहानी भएँ म । – गोर्खे साइँलो
५, बहरे बसीत
सूत्र – (मुस्तफ्इलुन् + फाइलुन् × २ ऽऽ।ऽ + ऽ।ऽ × २)
ऽऽ।ऽ ऽ।ऽ ऽऽ।ऽ ऽ।ऽ
के रोग हो के भनौँ भित्रै लुकेको यहाँ
आफन्तको पीरले माटो दुखेको यहाँ । – गोर्खे साइँलो
६, बहरे मुजास वा मुज्तस
सूत्र – (मुस्तफ्इलुन् + फाइलातुन् × २ ऽऽ।ऽ + ऽ।ऽऽ × २)
ऽऽ।ऽ ऽ।ऽऽ ऽऽ।ऽ ऽ।ऽऽ
सम्झेर त्यो रुप उन्को डुब्दै थिएँ कल्पनामा
बोली-वचन् प्रेम-माया आए सबै सम्झनामा । – हुसैन खाँ
७, बहरे सरीअ
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् + मुस्तफ्इलुन् + मफ्ऊलात
ऽऽ।ऽ ऽऽ।ऽ ऽऽऽ।
सङ्गीतको मीठो खजाना बाँकी छ
मायालुले गाऊँने तराना बाँकी छ । – हुसैन खाँ
८, बहरे मुशाकिल
सूत्र – फाइलातुन् + मफाईलुन् + मफाईलुन्
ऽ।ऽऽ ।ऽऽऽ ।ऽऽऽ
भेलको वेगझैँ बग्दैछ मन् मेरो
प्रीतको सम्झना गर्दैछ मन् मेरो । – हुसैन खाँ
९, बहरे जदीद
सूत्र – फाइलातुन् + फाइलातुन् + मुस्तफ्इलुन्
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽऽ।ऽ
दुःख-पीडा बिर्सिएरै आएछ त्यो
प्रेयसीको सम्झनामा गाएछ त्यो । – हुसैन खाँ
१०, बहरे करीब
सूत्र – मफाईलुन् + मफाईलुन् + फाइलातुन्
।ऽऽऽ ।ऽऽऽ ऽ।ऽऽ
झरेको पातझैँ भो मेरो जिन्दगी
अँधेरो रातझैँ भो मेरो जिन्दगी । – हुसैन खाँ
११, बहरे मदीद
सूत्र – (फाइलातुन् + फाइलुन् × २ ऽ।ऽऽ + ऽ।ऽ × २)
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽ
प्रेमको डोली डुब्यो सम्झनाको छालमा
द्वेष-ईस्यॉ नै बढ्यो आज यो नेपालमा । – हुसैन खाँ
१२, बहरे तवील
सूत्र – (फऊलुन् + मफाईलुन् × २ ।ऽऽ + ।ऽऽऽ × २)
।ऽऽ ।ऽऽऽ ।ऽऽ ।ऽऽऽ
मलाई बिहानीमा जगाएर भागेछौ
अझै प्रीतको प्याली पिलाएर भागेछौ । – हुसैन खाँ
१३, बहरे कलीब
सूत्र – फाइलातुन् + फाइलातुन् + मफाईलुन्
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ।ऽऽऽ
भावनाको भित्र बग्दा भुलेको छु
कल्पनाको भेल तर्दा भुलेको छु । – गोर्खे साइँलो
१४, बहरे सगीर
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् + फाइलातुन् + मुस्तफ्इलुन्
ऽऽ।ऽ ऽ।ऽऽ ऽऽ।ऽ
हाँसो – खुसीको कहानी हो जिन्दगी
सर्दै गएको बिहानी हो जिन्दगी । – गोर्खे साइँलो
१५, बहरे सरीम
सूत्र – मफाईलुन् + फाइलातुन् + फाइलातुन्
।ऽऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ
उही पीडाको छहारीमा रमाएँ
सधैँ मैले गीत उन्कै गुन्गुनाएँ । – हुसैन खाँ
१६, बहरे सलीम
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् + मफ्ऊलात + मफ्ऊलात
ऽऽ।ऽ ऽऽऽ। ऽऽऽ।
काँढा भयो मेरो जिन्दगानी आज
बिर्सीसकेँ मायाको बिहानी आज । – गोर्खे साइँलो
१७, बहरे हमीद
सूत्र – मफ्ऊलात + मुस्तफ्इलुन् + मफ्ऊलात
ऽऽऽ। ऽऽ।ऽ ऽऽऽ।
ऐल्यैसम्म त्यै बागमा धाएको छु
मायाको उही वासना पाएको छु । – हुसैन खाँ
१८, बहरे हमीम
सूत्र – फाइलातुन् + मुस्तफ्इलुन् + मुस्तफ्इलुन्
ऽ।ऽऽ ऽऽ।ऽ ऽऽ।ऽ
चाँद देखे जब् चाँदनीको साथमा
मुस्कुराए ताराहरु आकाशमा । – हुसैन खाँ
१९, बहरे असम
सूत्र – फाइलातुन् + मफाईलुन् + फाइलातुन्
ऽ।ऽऽ ।ऽऽऽ ऽ।ऽऽ
दुःख-पीडा-व्यथामा बाँच्दैछ मान्छे
दुष्टको यातनामा हाँस्दैछ मान्छे । – हुसैन खाँ
२०, बहरे कबीर
सूत्र – मफ्ऊलात + मफ्ऊलात + मुस्तफ्इलुन्
ऽऽऽ। ऽऽऽ। ऽऽ।ऽ
यै माटो र पानीमा रमाई रहुँ
साथी-भाइसँगै गीत गाई रहुँ । – हुसैन खाँ
इ मुजाहिफ बहर :
अर्कानहरु
भाँचिएर बनेको बहरलाई मुजाहिफ बहर भनिन्छ । यस्ता बहरहरु २२ किसिमका
मानिएका भए तापनि भाषागत लयको आधारमा बन्ने हुनाले यो सङ्ख्या यत्तिकै
मात्र हुन्छन् भन्न सकिदैन । मुजाहिफ बहरको चिनारीका लागि यसका केही प्रमुख
तत्व वा शब्दहरुबारे बुझ्नु आवश्यक देखिन्छ जुन यसप्रकार छन् :
१, जिहाफ :
अर्कानहरुलाई परिवर्तन गरेर अथवा टुक्र्याएर जुन रुक्न बन्छन् त्यस्तालाई जिहाफ भनिन्छ । जस्तैः
मुख्य जिहाफ
फा / फे ऽ मफा ।ऽ फैलुन् ऽऽ फइलुन् ॥ऽ
फऊलु ।ऽ। मफ्ऊलु ऽऽ। मफ्ऊलुन् ऽऽऽ फिइलातु ॥ऽ।
मफाईलु ।ऽऽ। मुफाइलुन् ।ऽ।ऽ फिइलातुन् ॥ऽऽ फाइलातु ऽ।ऽ।
मुफ्तइलुन् ऽ॥ऽ मुस्तफ्फैलुन् ऽऽऽऽ मुस्तफ्इलु ऽऽ॥
अन्य जिहाफ
मुस्तफइलुन् ऽ।।।ऽ मुफतइलुन् ।।।।ऽ मुफ्तइलातुन ऽ॥ऽऽ मुतफाइलतुन् ॥ऽ॥ऽ
मुफाइलातुन् ।ऽ।ऽऽ आदि ।
यी जिहाफहरु उर्दू मूलका भाषामा कम प्रयोग भए पनि अन्य भाषामा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
२, महजूफ :
अन्तिममा दुईटा दीर्घ आउने अर्कानको अन्तिम दीर्घ ऽ लाई हटाउँदा बनेको जिहाफलाई महजूफ भनिन्छ ।
जस्तै : ।ऽऽ — ।ऽ
।ऽऽऽ — ।ऽऽ
ऽ।ऽऽ — ऽ।ऽ
३, मख्बून :
मफ्ऊलातबाहेक दीर्घबाट सुरु हुने अर्कानको सुरुको दीर्घ ऽ लाई लघु । बनाउँदा बनेको जिहाफलाई मख्बून भनिन्छ ।
जस्तै : ऽ।ऽ — ॥ऽ
ऽ।ऽऽ — ॥ऽऽ
ऽऽ।ऽ — ।ऽ।ऽ
४, मक्फूफ :
मफ्ऊलात् ऽऽऽ। बाहेक तीनओटा दीर्घ र एउटा लघु भएको अर्कानको अन्तिम दीर्घलाई लघु बनाउँदा बनेको जिहाफलाई मक्फूफ भनिन्छ ।
जस्तै : ।ऽऽऽ — ।ऽऽ।
ऽ।ऽऽ — ऽ।ऽ।
ऽऽ।ऽ — ऽऽ॥
५, मुतव्वी :
दुईटा दीर्घबाट सुरु हुने अर्कानको दोस्रो दीर्घलाई लघु बनाउँदा बनेको जिहाफलाई मुतव्वी भनिन्छ
जस्तै : ऽऽ।ऽ — ऽ॥ऽ
ऽऽऽ। — ऽ।ऽ।
६, मारफो :
मफ्ऊलात ऽऽऽ। को लघु हटाइ दोस्रो दीर्घलाई लघु बनाउँदा बनेको जिहाफलाई मारफो भनिन्छ ।
जस्तै : ऽऽऽ। — ऽ।ऽ
७, मक्तुअ :
फाइलातुन् ऽ।ऽऽ को महजूफ ऽ।ऽ को लघु हटाउँदा बनेको जिहाफलाई मक्तुअ भनिन्छ ।
जस्तै : ऽ।ऽऽ — ऽ।ऽ — ऽऽ
८, मशकूल :
फाइलातुन् ऽ।ऽऽ को सुरु र अन्तिम दीर्घलाई लघु बनाउँदा बनेको जिहाफलाई मशकूल भनिन्छ ।
जस्तै : ऽ।ऽऽ — ॥ऽ।
९, मक्बूज :
फऊलुन् ।ऽऽ को अन्तिम र मफाईलुन् ।ऽऽऽ को दोस्रो अन्तिम दीर्घलाई लघु बनाउँदा बनेका जिहाफलाई मक्बूज भनिन्छ ।
जस्तै : ।ऽऽ — ।ऽ।
।ऽऽऽ — ।ऽ।ऽ
१०, अस्लम :
फऊलुन् ।ऽऽ को लघुलाई हटाउँदा बनेको जिहाफलाई अस्लम भनिन्छ ।
जस्तै : ।ऽऽ — ऽऽ
११, अखरब :
मफाईलुन् ।ऽऽऽ को लघु हटाइ अन्तिम दीर्घलाई लघु बनाउँदा बनेको जिहाफलाई अखरब भनिन्छ ।
जस्तै : ।ऽऽऽ — ऽऽ।
१२, मन्हूर :
मफ्ऊलात ऽऽऽ। को लघु र दुईटा दीर्घ हटाउँदा बनेको जिहाफलाई मन्हूर भनिन्छ ।
जस्तै : ऽऽऽ। — ऽ
१३, अस्तर :
मफाईलुन् ।ऽऽऽ को लघु हटाइ बीचको दीर्घलाई लघु बनाउँदा बनेको जिहाफलाई अस्तर भनिन्छ ।
जस्तै : ।ऽऽऽ — ऽ।ऽ
१४, अखरम :
मफाईलुन् ।ऽऽऽ को लघु हटाउँदा बनेको जिहाफलाई अखरम भनिन्छ ।
जस्तै : ।ऽऽऽ — ऽऽऽ
१५, अबतर :
मफाईलुन् ।ऽऽऽ को ।ऽऽ र फऊलुन् ।ऽऽ को ।ऽ हटाउँदा बाँकी रहेको जिहाफलाई अबतर भनिन्छ ।
जस्तै : ।ऽऽऽ — ऽ
जस्तै : ।ऽऽ — ऽ
मुजाहिफ बहरको किसिम
यी बहरहरु बनौटको आधारमा तीन किसिमका हुन्छन् ।
क, मुफरद बहरबाट बनेका मुजाहिफ बहरहरु
!, बहरे मुतकारिबबाट बनेका मुजाहिफ बहरहरु
नियम
!) ।ऽऽ को महजूफ — ।ऽ
!!) ।ऽऽ को मक्बूज — ।ऽ।
!!!) ।ऽऽ को अस्लम — ऽऽ
!!!!) ।ऽऽ को अबतर — ऽ
मुख्य बहरसँग दाँजेर हेर्नुहोला
।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ — मुख्य बहर
।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽ — मुसम्मन् महजूफ छन्द – भुजङ्गी
ऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽ — मुसम्मन् अस्लम क
ऽऽ।ऽऽ।ऽ।ऽऽ — मुसम्मन् अस्लम महजूफ
।ऽ।।ऽ।।ऽ।।ऽ। — मुसम्मन् मक्बूज क छन्द – मौक्तिकदाम
।ऽ।।ऽ।।ऽ।।ऽ — मुसम्मन् मक्बूज महजूफ
ऽऽ।ऽऽ।ऽ।।ऽऽ — मुसम्मन् अस्लम मक्बूज
।ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽऽ — मुसम्मन् मक्बूज अस्लम
।ऽ।।ऽऽ।ऽ।।ऽऽ — मुसम्मन् मक्बूज ख
।ऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽ — मुसम्मन् अस्लम ख
।ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽऽ × २ — मुसम्मन् महजूफ मुदाइफ
।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ — मुख्य बहर
।ऽ।ऽऽ।ऽऽ — मुसद्दस् मक्बूज अस्लम छन्द – वितान
।ऽऽ।ऽऽ — मुख्य बहर
।ऽ।।ऽ। — मुरब्बा मक्बूज छन्द – मालती
१, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् महजूफ पिङ्गल छन्द – भुजङ्गी
सूत्र – फऊलुन् + फऊलुन् + फऊलुन् + मफा
।ऽऽ ।ऽऽ ।ऽऽ ।ऽ
नमुना-१, दिलासा दिएरै भुलायौ तिमी
दिलै यो जलाई रुवायौ तिमी
नमुना-२, गुलिस्ताँ के पत्ते चलाते रहे
किसी याद मेँ मुस्कुराते रहे
२, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् अस्लम क
सूत्र – फैलुन् + फऊलुन् + फैलुन् + फऊलुन्
ऽऽ ।ऽऽ ऽऽ। ऽऽ
उन्को नजरमा हेर्दा ‘हुसैन’
उस्तै छ माया उस्तै बिहानी
३, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् अस्लम महजूफ
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् + फाइलुन् + फऊलुन्
ऽऽ।ऽ ऽ।ऽ ।ऽऽ
ठूलै छ साजाल यो सहरमा
कालो छ हर्माल यो सहरमा
४, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् मक्बूज क पिङ्गल छन्द – मौक्तिकदाम
सूत्र – फऊलु + फऊलु + फऊलु + फऊलु
।ऽ। ।ऽ। ।ऽ। ।ऽ।
भुलेर उनीसित बात भएछ
दुवै दिलमा बरसात भएछ
५, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् मक्बूज महजूफ
सूत्र – फऊलु + फऊलु + फऊलु + मफा
।ऽ। ।ऽ। ।ऽ। ।ऽ
जुझ्यौ दिन-रात किताबसित
कि त जोड-घटाउ हिसाबसित
६, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् अस्लम मक्बूज
सूत्र – फैलुन् + फऊलुन् + फऊलु + फऊलुन्
ऽऽ ।ऽऽ ।ऽ। ।ऽऽ
कस्तो अनौठो भएछ सहरमा
धूवाँ र धूलो उडेछ सहरमा
७, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् मक्बूज अस्लम
सूत्र – फऊलु + फैलुन् + फऊलु + फैलुन्
।ऽ। ऽऽ ।ऽ। ऽऽ
जहाँ छ मह्फिल् उहीँ तराना
बन्यो गजलको नयाँ जमाना
८, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् मक्बूज ख
सूत्र – फऊलु + फऊलुन् + फऊलु + फऊलुन्
।ऽ। ।ऽऽ ।ऽ। ।ऽऽ
तिमी त मलाई लुकेर रुवायौ
दियौ अति पीडा छलेर रुवायौ
९, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् अस्लम ख
सूत्र – फऊलुन् + फऊलुन् + फैलुन् + फऊलुन्
।ऽऽ ।ऽऽ ऽऽ ।ऽऽ
जवानी बिताई आयौ तिमी त
अझै गीत एक्लै गायौ तिमी त
१०, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् महजूफ मुदाइफ/मक्बूज अस्लम मुदाइफ
सूत्र – मुफाइलातुन् + मुफाइलातुन् + मुफाइलातुन् + मुफाइलातुन्
।ऽ।ऽऽ ।ऽ।ऽऽ ।ऽ।ऽऽ ।ऽ।ऽऽ
विखण्डताको कुरा न सोची अखण्डताको दियो जलाऊँ
तिमी-तपाईं-म औ सबैमा समानताको दियो जलाऊँ
११, बहरे मुतकारिब मुसद्दस् महजूफ मुदाइफ/मक्बूज अस्लम मुदाइफ
सूत्र – मुफाइलातुन् + मुफाइलातुन् + मुफाइलातुन्
।ऽ।ऽऽ ।ऽ।ऽऽ ।ऽ।ऽऽ
सबै पुरानो व्यथा भुलाएछ कोइलीले
वसन्तको प्रेम-गीत गाएछ कोइलीले
१२, बहरे मुतकारिब मुसद्दस् मक्बूज अस्लम पिङ्गल छन्द – वितान
सूत्र – फऊलु + फैलुन् + फऊलुन्
।ऽ। ऽऽ ।ऽऽ
गरयौ बहाना तिमीले
भुल्यौ तराना तिमीले
१३, बहरे मुतकारिब मुरब्बा मक्बूज पिङ्गल छन्द – मालती
सूत्र – फऊलु + फऊलु
।ऽ। ।ऽ।
बजेछ नि साज
दिएँ दिल आज
!!) हरे मुतदारिकबाट बनेका मुजाहिफ बहरहरु
नियम
!) ऽ।ऽ को मख्बून — ॥ऽ
!!) ऽ।ऽ को मक्तुअ — ऽऽ
निर्माण प्रकृया
मुख्य बहरसँग दाँजेर हेर्नुहोला
ऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽ — मुख्य बहर
॥ऽ॥ऽ॥ऽ॥ऽ — मुसम्मन् मख्बून छन्द – तोटक
ऽऽ॥ऽ॥ऽ॥ऽ — मुसम्मन् मक्तुअ मख्बून छन्द – मोटनक
ऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽ — मुख्य बहर
ऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽ — मुसम्मन् मक्तुअ मुदाइफ
ऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽ — मुसम्मन् मक्तुअ मुदाइफ महजूफ
छन्द – सारङ्गी
ऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽ — मुख्य बहर
ऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽ — मुसद्दस् मक्तुअ मुदाइफ छन्द – विद्याधर
ऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽ — मुसद्दस् मक्तुअ मुदाइफ महजूफ छन्द – माला
ऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽ — मुख्य बहर
ऽऽऽऽऽऽऽऽ — मुरब्बा मक्तुअ मुदाइफ छन्द – विद्युन्माला
ऽऽऽऽऽऽऽ — मुरब्बा मक्तुअ मुदाइफ महजूफ छन्द – शीर्षरुपक
ऽ।ऽऽ।ऽ — मुख्य बहर
॥ऽ॥ऽ — मुरब्बा मख्बून छन्द – तिलका
१४, बहरे मुतदारिक मुसम्मन् मख्बून पिङ्गल छन्द – तोटक
सूत्र – फइलुन् + फइलुन् + फइलुन्+ फइलुन्
॥ऽ ॥ऽ ॥ऽ ॥ऽ
जिसकन्छ नजर अनि बन्छ गजल
दिलमा छ रहर अनि बन्छ गजल
१५, बहरे मुतदारिक मुसम्मन् मक्तुअ मरब्बून पिङ्गल छन्द – मोटनक
सूत्र – फैलुन् + फइलुन् + फइलुन्+ फइलुन्
ऽऽ ॥ऽ ॥ऽ ॥ऽ
मेरो दिलकी सरकार तिमी
यो जीवनकी मझधार तिमी
१६, बहरे मुतदारिक मुसम्मन् मक्तुअ मुदाइफ
सूत्र – मुस्तफ्फैलुन् + मुस्तफ्फैलुन् + मुस्तफ्फैलुन्+ मुस्तफ्फैलुन्
ऽऽऽऽ ऽऽऽऽ ऽऽऽऽ ऽऽऽऽ
आकाशे माया बोकेरै आएछन् मेरो बस्तीमा
भोट्का लागी दैलो-दैलो धाएछन् मेरो बस्तीमा
१७, बहरे मुतदारिक मुसम्मन् मक्तुअ मुदाइफ महजूफ पिङ्गल छन्द – सारङ्गी/लीलाखेल
सूत्र – मुस्तफ्फैलुन् + मुस्तफ्फैलुन् + मुस्तफ्फैलुन् + फैलुन् + फा
ऽऽऽऽ ऽऽऽऽ ऽऽऽऽ ऽऽ ऽ
हेरेँ जब् मैले मायाले त्यो आँखाको नानीमा
पानीमा आगो लाग्यो की आगो लाग्यो पानीमा
१८, बहरे मुतदारिक मुसद्दस् मक्तुअ मुदाइफ पिङ्गल छन्द – विद्याधर
सूत्र – मुस्तफ्फैलुन् + मुस्तफ्फैलुन् + मुस्तफ्फैलुन्
ऽऽऽऽ ऽऽऽऽ ऽऽऽऽ
लोभी औ स्वार्थीलाई गाल्नै बाँकी छ
सामन्ती सत्तालाई ढाल्नै बाँकी छ
१९, बहरे मुतदारिक मुसम्मन् मख्बून मुदाइफ पिङ्गल छन्द – दुर्मिला
सूत्र – मुतफाइलतुन् + मुतफाइलतुन् + मुतफाइलतुन् + मुतफाइलतुन्
॥ऽ॥ऽ ॥ऽ॥ऽ ॥ऽ॥ऽ ॥ऽ॥ऽ
मधुमास बनी नवरङ्ग भरी नव-ज्योति छर्यो यस जीवनमा
हँसिलो-रसिलो-कलिलो मनले अति प्रीत भर्यो यस जीवनमा
२०, बहरे मुतदारिक मुसद्दस् मक्तुअ मुदाइफ महजूफ पिङ्गल छन्द – माला
सूत्र – मुस्तफ्फैलुन् + मुस्तफ्फैलुन् + फैलुन् + फा
ऽऽऽऽ ऽऽऽऽ ऽऽऽ
खान्छौँ पानी औ दाना यै माटोको
आऊ हे गाऊँ गाना यै माटोको
२१, बहरे मुतदारिक मुरब्बा मक्तुअ मुदाइफ पिङ्गल छन्द – विद्युन्माला
सूत्र – मुस्तफ्फैलुन् + मुस्तफ्फैलुन्
ऽऽऽऽ ऽऽऽऽ
नौलो माला लाएका छौ
के को माया पाएका छौ
२२, बहरे मुतदारिक मुरब्बा मक्तुअ मुदाइफ महजूफ पिङ्गल छन्द – शीर्षरुपक
सूत्र – मुस्तफ्फैलुन् + फैलुन् + फा
ऽऽऽऽ ऽऽ ऽ
आफ्नो पीडा के भन्ने
उन्कै मर्का सुन्दै छु
२३, बहरे मुतदारिक मुरब्बा मख्बून पिङ्गल छन्द – तिलका
सूत्र – फइलुन् + फइलुन्
॥ऽ ॥ऽ
अति चोट सह्यौ
तर साथ हिँड्यौ
!!!) बहरे हजजबाट बनेका मुजाहिफ बहरहरु
नियम
!) ।ऽऽऽ को महजूफ — ।ऽऽ
!!) ।ऽऽऽ को मक्फूफ — ।ऽऽ।
!!!) ।ऽऽऽ को मक्बूज — ।ऽ।ऽ
!V) ।ऽऽऽ को अखरब — ऽऽ।
V) ।ऽऽऽ को अस्तर — ऽ।ऽ
V!) ।ऽऽऽ को अखरम — ऽऽऽ
V!!) ।ऽऽऽ को अबतर — ऽ
निर्माण प्रकृया
मुख्य बहरसँग दाँजेर हेर्नुहोला
।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ — मुख्य बहर
ऽ।ऽ।ऽऽऽ।ऽऽ।ऽ — मुसम्मन् अस्तर मक्फूफ अवतर
।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽ — मुसम्मन् महजूफ छन्द – दिगम्बरी
ऽऽ।।ऽऽऽऽऽ।।ऽऽऽ — मुसम्मन् अखरब क
ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ। — मुसम्मन् अखरब ख छन्द – सारङ
।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुसम्मन् मक्बूज छन्द – पाचचामर
ऽ।ऽ।ऽऽऽऽ।ऽ।ऽऽऽ — मुसम्मन् अस्तर
ऽऽ।।ऽ।ऽऽऽ।।ऽ।ऽ — मुसम्मन् अखरब मक्बूज
ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुसम्मन् अस्तर मक्बूज छन्द – चामर/तूणक
।ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽ।ऽऽ।ऽ — मुसम्मन् मक्बूज अस्तर
ऽ।ऽ।ऽऽऽऽ।ऽ।ऽ — मुसम्मन् अस्तर महजूफ अखरब
।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽ। — मुसम्मन् मक्फूफ
ऽऽऽऽऽ।।ऽऽ।।ऽऽ — मुसम्मन् अखरम अखरब मक्फूफ महजूफ छन्द – मत्तमयूर
।ऽऽ।ऽऽ।।ऽऽ।ऽऽ। — मुसम्मन् मक्फूफ अखरब
ऽऽ।।ऽऽ।।ऽऽ।।ऽऽ — मुसम्मन् अखरब मक्फूफ महजूफ क
ऽऽ।।ऽऽ।।ऽऽऽ।ऽऽ — मुसम्मन् अखरब मक्फूफ महजूफ ख
ऽऽऽऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽ — मुसम्मन् अखरम महजूफ छन्द – वैश्वदेवी
।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ। — मुसम्मन् महजूफ मक्फूफ छन्द – कन्द
ऽऽ।।ऽऽऽऽ।।ऽऽ — मुसम्मन् अखरब महजूफ छन्द – मणिमाला
ऽऽ।ऽऽ।।ऽ।ऽऽ — मुसम्मन् अखरब मक्बूज अबतर छन्द – इन्द्रवज्रा
ऽऽ।ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽऽऽ — मुसम्मन् अखरब अस्तर
।ऽऽऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽ — मुसम्मन् महजूफ अखरम
ऽऽऽ।ऽ।ऽऽऽऽऽ।ऽ — अखरम मक्बूज अस्तर
।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ — मुख्य बहर
।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽ — मुसद्दस् महजूफ छन्द – सुमेरु
।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् मक्बूज
ऽ।ऽऽऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् अस्तर अखरब
ऽऽऽऽ।ऽ।ऽऽ — मुसद्दस् अखरम अस्तर महजूफ
ऽऽ।।ऽ।ऽ।ऽऽ — मुसद्दस् अखरब मक्बूज महजूफ
।ऽऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽ — मुसद्दस् अस्तर छन्द – पीयूसवर्ष
ऽऽऽऽऽऽऽऽऽ — मुसद्दस् अखरम छन्द – रुपामाली
।ऽऽऽ।ऽऽऽ — मुख्य बहर
।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुरब्बा मक्बूज छन्द -प्रमाणिका
ऽऽऽ।ऽ।ऽ — मुरब्बा अखरम मक्बूज
ऽऽऽऽऽऽ — मुरब्बा अखरम छन्द – विद्युल्लेखा
ऽऽ।।ऽऽ — मुरब्बा अखरब महजूफ छन्द – तनुमध्या
ऽऽ।ऽऽ। — मुरब्बा अखरब छन्द – मन्थान
।ऽऽऽ।ऽऽ — मुरब्बा महजूफ
ऽ।ऽ।ऽऽऽ — मुरब्बा अस्तर
ऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुरब्बा अस्तर मक्बूज
२४, बहरे हजज मुसम्मन् अस्तर मक्फूफ अबतर
सूत्र – फाइलुन् + मफाईलुन् + मफाईलु + फा
ऽ।ऽ ।ऽऽऽ ।ऽऽ । ऽऽ
मीतको सहरमा गीत गाई रहेँ
प्रीतको लहरमा गीत गाई रहेँ । – हुसैन खाँ
२५, बहरे हजज मुसम्मन् महजूफ पिङ्गल छन्द – दिगम्बरी
सूत्र – मफाईलुन् + मफाईलुन् + मफाईलुन् + फऊलुन्
।ऽऽऽ ।ऽऽऽ ।ऽऽऽ ।ऽऽ
पखालेँ पीर यो दिलको म तिम्रो यो सहरमा
जलाएँ दीप मायाको म तिम्रो यो डहरमा । – हुसैन खाँ
२६, बहरे हजज मुसम्मन् अखरब क
सूत्र – मफ्ऊलु + मफाईलुन् + मफ्ऊलु + मफाईलुन्
ऽऽ। ।ऽऽऽ ऽऽ। ।ऽऽऽ
बुझिन्छ व्यथा जस्को त्यो प्रीत भएको छु
आकाश तरी झर्ने त्यो शीत भएको छु। – हुसैन खाँ
२७, बहरे हजज मुसम्मन् अखरब ख पिङ्गल छन्द – सारङ
सूत्र – मफ्ऊलु + मफ्ऊलु + मफ्ऊलु + मफ्ऊलु
ऽऽ। ऽऽ। ऽऽ। ऽऽ।
यो जिन्दगी दाउमा राख्न आएछु
माया तिमीसङ्ग नै साट्न आएछु । – हुसैन खाँ
२८, बहरे हजज मुसम्मन् मक्बूज पिङ्गल छन्द – पाचचामर
सूत्र – मुफाइलुन् + मुफाइलुन् + मुफाइलुन् + मुफाइलुन्
।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ
अर्धममा खुँखार नै मनुष्य भै सक्यो यहाँ
मनुष्यको सिकार नै मनुष्य भै सक्यो यहाँ। – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
२९, बहरे हजज मुसम्मन् अस्तर
सूत्र – फाइलुन् + मफाईलुन् + फाइलुन् + मफाईलुन्
ऽ।ऽ ।ऽऽऽ ऽ।ऽ ।ऽऽऽ
पीर औ व्यथा मेरो सुक्खमा भुलाएछौ
निष्ठुरी भएकी छौ प्रेम नै जलाएछौ । – हुसैन खाँ
३०, बहरे हजज मुसम्मन् अखरब मक्बूज
सूत्र – मफ्ऊलु + मुफाइलुन् + मफ्ऊलु + मफाइलुन्
ऽऽ। ।ऽ।ऽ ऽऽ। ।ऽ।ऽ
बग्छन् जब आँसु आँखाबाट ‘ हुसैन’ का
पीडा र व्यथा सबै सोरेर बगाउछन् । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
३१, बहरे हजज मुसम्मन् अस्तर मक्बूज पिङ्गल छन्द – चामर/तूणक
सूत्र – फाइलुन् + मुफाइलुन् + मुफाइलुन् + मुफाइलुन्
ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ
मस्त नै छ कोइली वसन्तको बहारमा
प्रीत बन्धकी पर् यो म पो परेँ उधारमा । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
३२, बहरे हजज मुसम्मन् मक्बूज अस्तर
सूत्र – मुफाइलुन् + फाइलुन् + मुफाइलुन् + फाइलुन्
।ऽ।ऽ ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ ऽ।ऽ
बग्यो सुगन्धी बतास शान्तिको नाममा
चलाउँ हे पाखुरा विकासको काममा । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
३३, बहरे हजज मुसम्मन् अस्तर महजूफ अखरब
सूत्र – फाइलुन् + फऊलुन् + मफ्ऊलु + फाइलुन्
ऽ।ऽ ।ऽऽ ऽऽ। ऽ।ऽ
पीर औ व्यथाको खोला तरौँ पृया
यो स्वदेशलाई माया गरौँ पृया । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
३४, बहरे हजज मुसम्मन् मक्फूफ
सूत्र – मफाईलुन् + मफाईलुन् + मफाईलुन् + मफाईलु
।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽ।
बडो जुल्मी जमाना यो दुखाई दिल बसेको छु
बगाई आँसुको धारा रुझाई दिल बसेको छु । – हुसैन खाँ
३५, बहरे हजज मुसम्मन् अखरम अखरब मक्फूफ महजूफ
पिङ्गल छन्द – मत्तमयूरी
सूत्र – मफ्ऊलुन् + मफ्ऊलु + मफाईलु + फऊलुन्
ऽऽऽ ऽऽ। ।ऽऽ। ।ऽऽ
लोभीको संसार डुल्यौ आज तिमीले
मेरो माया-प्रेम भुल्यौ आज तिमीले । – हुसैन खाँ
३६, बहरे हजज मुसम्मन् मक्फूफ अखरब
सूत्र – मफाईलु + मफ्ऊलु + मफाईलु + मफ्ऊलु
।ऽऽ। ऽऽ। ।ऽऽ। ऽऽ।
पुरानो कहानी म भुलाएर आएछु
र तिम्रै बनी बस्छु म ठानेर आएछु । – हुसैन खाँ
३७, बहरे हजज मुसम्मन् अखरब मक्फूफ महजूफ क
सूत्र – मफ्ऊलु + मफाईलु + मफाईलु + फऊलुन्
ऽऽ। ।ऽऽ। ।ऽऽ। ।ऽऽ
संसार अनौठो छ र सर्कार कहाँ छ
हत्या अनि िहंसा छ यहाँ प्यार कहाँ छ – गोर्खेसाइँलो
३८, बहरे हजज मुसम्मन् अखरब मक्फूफ महजूफ ख
सूत्र – मफ्ऊलु + मफाईलु + मफाईलुन् + फऊलुन्
ऽऽ। ।ऽऽ। ।ऽऽऽ ।ऽऽ
संसार छ जाली म कहानी के सुनाऊँ
यो रात छ काली म कहानी के सुनाऊँ । – हुसैन खाँ
३९, बहरे हजज मुसम्मन् अखरम महजूफ पिङ्गल छन्द – वैश्वदेवी
सूत्र – मफ्ऊलुन् + मफ्ऊलुन् + फऊलुन् + फऊलुन्
ऽऽऽ ऽऽऽ ।ऽऽ ।ऽऽ
अर्कैको दोस्ती भै डुलेछौ तिमीता
मेरो माया मारी भुलेछौ तिमीता । – गोर्खेसाइँलो
४०, बहरे हजज मुसम्मन् महजूफ मक्फूफ पिङ्गल छन्द – कन्द
सूत्र – फऊलुन् + फऊलुन् + फऊलुन् + मफाईलु
।ऽऽ ।ऽऽ ।ऽऽ ।ऽऽ।
सबै दुःख-पीडा भुलाई बसेको छु
तिमीसँग माया लगाई बसेको छु । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
४१, बहरे हजज मुसम्मन् अखरब महजूफ पिङ्गल छन्द – मणिमाला
सूत्र – मफ्ऊलु + फऊलुन् + मफ्ऊलु + फऊलुन्
ऽऽ। ।ऽऽ ऽऽ। ।ऽऽ
संसार छ जाली संसार भुलाऊँ
आऊ र बसौँ नौलो रीत चलाऊँ । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
४२, बहरे हजज मुसम्मन् अखरब मक्बूज अबतर पिङ्गल छन्द – इन्द्रवज्रा
सूत्र – मफ्ऊलु + मफ्ऊलु + मुफाइलुन् + फा
ऽऽ। ऽऽ। ।ऽ।ऽ ऽ
आकाश धर्ती जगतै रिझाएँ
यै मृत्तिकामा नव-प्रीत लाएँ । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
४३, बहरे हजज मुसम्मन् अखरब अस्तर
सूत्र – मफ्ऊलु + फाइलुन् + फाइलुन् + मफाईलुन्
ऽऽ। ऽ।ऽ ऽ।ऽ ।ऽऽऽ
संसारको उकाली चढ्यौ तिमी आफै
छाडेर प्रेम-माया सर् यौ तिमी आफै । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
४४, बहरे हजज मुसम्मन् महजूफ अखरम
सूत्र – मफाईलुन् + मुस्तफ्इलुन् + फाइलातुन्
।ऽऽऽ ऽऽ।ऽ ऽ।ऽऽ
बिहानीमा एक्लै हँसायौ तिमीले
म खोज्दैथेँ बाटो बतायौ तिमीले । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
४५, बहरे हजज मुसम्मन् अखरम मक्बूज अस्तर
सूत्र – मफ्ऊलातु + फाइलातुन् + मफ्ऊलातु + फा
ऽऽऽ। ऽ।ऽऽ ऽऽऽ। ऽ
गीता औ कुरानमा चल्दा पो जिन्दगी
मायाको बहारमा बग्दा पो जिन्दगी । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
४६, बहरे हजज मुसद्दस् महजूफ पिङ्गल छन्द – सुमेरु
सूत्र – मफाईलुन् + मफाईलुन् + फऊलुन्
।ऽऽऽ ।ऽऽऽ ।ऽऽ
नमुना-१, हुरीले पात हल्लाएछ आज
सुगन्धी वासना आएछ आज । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
नमुना-२ सियासत की लडाई चल रही है
रियासत आज सारी जल रही है । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
४७, बहरे हजज मुसद्दस् मक्बूज
सूत्र – मुफाइलुन् + मुफाइलुन् + मुफाइलुन्
।ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ
प्रभा बनी म विश्व नै जगाउँछु
उनीसँगै म प्रेम गीत गाउँछु । – गोर्खेसाइँलो
४८, बहरे हजज मुसद्दस् अस्तर अखरब
सूत्र – फाइलुन् + मफ्ऊलु + फाइलुन्
ऽ।ऽ ऽऽ। ऽ।ऽ
ईशसँगै प्रीत गर्नु छ
यो जमाना छाडि मर्नु छ । – हुसैन खाँ
४९, बहरे हजज मुसद्दस् अखरम अस्तर महजूफ
सूत्र – मफ्ऊलुन् + फाइलुन् + फऊलुन्
ऽऽऽ ऽ।ऽ ।ऽऽ
खै ! कस्को लोभमा भुलेछौ
माया छाडेर नै हिँडेछौ । – हुसैन खाँ
५०, बहरे हजज मुसद्दस् अखरब मक्बूज महजूफ
सूत्र – मफ्ऊलु + मुफाइलुन् + फऊलुन्
ऽऽ। ।ऽ।ऽ ।ऽऽ
पीडा दिलमा खपेछु मैले
विश्वास अझै गरेछु मैले । – हुसैन खाँ
५१, बहरे हजज मुसद्दस् अस्तर पिङ्गल छन्द – पीयूसवर्ष
सूत्र – मफाईलुन् + मफाईलुन् + फाइलुन्
।ऽऽऽ ।ऽऽऽ ऽ।ऽ
नबूझेरै चलाए आरा यहाँ
तिमीसँगै लगाए नारा यहाँ । – गोर्खेसाइँलो
५२, बहरे हजज मुसद्दस् अखरम पिङ्गल छन्द – रुपामाली
सूत्र – मफ्ऊलुन् + मफ्ऊलुन् + मफ्ऊलुन्
ऽऽऽ ऽऽऽ ऽऽऽ
प्यूँदै प्याला गाएछन् हाँस्दै
माया बोकी आएछन् हाँस्दै । – हुसैन खाँ
५३, बहरे हजज मुरब्बा मक्बूज पिङ्गल छन्द – प्रमाणिका
सूत्र – मुफाइलुन् + मुफाइलुन्
।ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ
स्वदेशभित्र बग्छु म
नवीन सृष्टि गर्छु म । – हुसैन खाँ
५४, बहरे हजज मुरब्बा अखरम मक्बूज
सूत्र – मफ्ऊलातु + फाइलुन्
ऽऽऽ। ऽ।ऽ
आशामा भुलेछु म
पासोमा परेछु म । – हुसैन खाँ
५५, बहरे हजज मुरब्बा अखरम पिङ्गल छन्द – विद्युल्लेखा
सूत्र – मफ्ऊलुन् + मफ्ऊलुन्
ऽऽऽ ऽऽऽ
निर्मोही आएछन्
एक्लै मुस्काएछन् । – हुसैन खाँ
५६, बहरे हजज मुरब्बा अखरब महजूफ पिङ्गल छन्द – तनुमध्या
सूत्र – मफ्ऊलु + फऊलुन्
ऽऽ। ।ऽऽ
मुस्कान उठायौ
मद्होश बनायौ । – हुसैन खाँ
५७, बहरे हजज मुरब्बा अखरब पिङ्गल छन्द – मन्थान
सूत्र – मफ्ऊलु + मफ्ऊलु
ऽऽ। ऽऽ।
ईस्यॉ भुले हुन्छ
माया गरे हुन्छ । – हुसैन खाँ
५८, बहरे हजज मुरब्बा महजूफ
सूत्र – मफाईलुन् + फऊलुन्
।ऽऽऽ ।ऽऽ
बिहानीमा झुलेँ म
तिमीसङ्गै भुलेँ म । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
५९, बहरे हजज मुरब्बा अस्तर
सूत्र – फाइलुन् + मफाईलुन्
ऽ।ऽ ।ऽऽऽ
चाँदनी रिसाएछिन्
प्रेम नै जलाएछिन् । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
६०, बहरे हजज मुरब्बा अस्तर मक्बूज
सूत्र – फाइलुन् + मुफाइलुन्
ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ
डाह नै गरे उनी
अन्त नै सरे उनी । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
!V) बहरे रमलबाट बनेका मुजाहिफ बहरहरु
नियम
!) ऽ।ऽऽ को महजूफ — ऽ।ऽ
!!) ऽ।ऽऽ को मख्बून — ॥ऽऽ
!!!) ऽ।ऽऽ को मक्फूफ — ऽ।ऽ।
!V) ऽ।ऽऽ को मशकूल — ॥ऽ।
V) ।ऽऽ को मक्तुअ — ऽऽ
निर्माण प्रकृया
मुख्य बहरसँग दाँजेर हेर्नुहोला
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽ — मुख्य बहर
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽ — मुसम्मन् महजूफ छन्द – मेनका/गीतिका
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽऽ — मुसम्मन् मक्तुअ
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ — मुसम्मन् महजूफ मक्तुअ क
ऽ।ऽऽ।ऽऽऽऽऽ — मुसम्मन् महजूफ मक्तुअ ख
ऽ।ऽऽ॥ऽऽऽ।ऽऽऽ — मुसम्मन् मख्बून महजूफ मक्तुअ
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽ॥ऽऽऽ।ऽ — मुसम्मन् मख्बून महजूफ
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽ॥ऽऽऽऽ — मुसम्मन् मख्बून मक्तुअ क
ऽ।ऽऽ॥ऽऽ॥ऽऽऽऽ — मुसम्मन् मख्बून मक्तुअ ख
ऽ।ऽ।॥ऽऽ॥ऽऽऽऽ — मुसम्मन् मक्फूफ मख्बून मक्तुअ
ऽ।ऽ।ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुसम्मन् मक्फूफ महजूफ छन्द – माजुला
ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ। — मुसम्मन् मक्फूफ छन्द – चाचला
॥ऽ।ऽ।ऽऽ॥ऽ।ऽ।ऽऽ — मुसम्मन् मशकूल
ऽऽऽऽ॥ऽ।ऽऽ — मुसम्मन् मक्तुअ मशकूल
ऽ।ऽ।ऽऽऽ।ऽ।ऽऽ — मुसम्मन् मक्फूफ मक्तुअ
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽ — मुख्य बहर
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽ। — मुसद्दस् मक्फूफ
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽ — मुसद्दस् महजूफ
ऽ।ऽऽ॥ऽऽऽऽ — मुसद्दस् मख्बून मक्तुअ
ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् मक्फूफ महजूफ छन्द – श्येनिका
ऽ।ऽ।॥ऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् मक्फूफ मशकूल महजूफ छन्द – रथोद्धता
ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽऽ — मुसद्दस् मक्फूफ मक्तुअ छन्द – मयूरसारिणी
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽ — मुख्य बहर
ऽ।ऽऽऽ।ऽ — मुरब्बा महजूफ छन्द – मालिका
ऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुरब्बा मक्फूफ महजूफ छन्द – समानिका
६१, बहरे रमल मुसम्मन् महजूफ पिङ्गल छन्द – मेनका/गीतिका
सूत्र – फाइलातुन् + फाइलातुन् + फाइलातुन् + फाइलुन्
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽ
नमुना-१, मृत्युको छाया डुलेको रै’छ मेरो गाउँमा
बम् र गोला ली हिँडेको रै’छ मेरो गाउँमा । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
नमुना-२, होशियारी कर ‘हुसैन’ वक्तको जाया न कर
काफिरी मेँ ही चली जाएगी सारी जिन्दगी । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
६२, बहरे रमल मुसम्मन् मक्तुअ
सूत्र – फाइलातुन् + फाइलातुन् + फाइलातुन् + फैलुन्
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽऽ
शून्यजस्तै भैसकेको जिन्दगानी मेरो
बुझ्न छाड्यो यो जमानाले कहानी मेरो । – हुसैन खाँ
६३, बहरे रमल मुसम्मन् महजूफ मक्तुअ क
सूत्र – फाइलातुन् + फाइलातुन् + फाइलातुन् + फा
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ
तारा मुस्केको जुनेली रात आएछ
प्रेम गर्ने हर्षको बसा्रत आएछ । – हुसैन खाँ
६४, बहरे रमल मुसम्मन् महजूफ मक्तुअ ख
सूत्र – फाइलातुन् + मफाईलुन् + फैलुन्
ऽ।ऽऽ ।ऽऽऽ ऽऽ
रातसँगै बिहानी बाँकी छ
भन्नु पर्ने कहानी बाँकी छ । – हुसैन खाँ
६५, बहरे रमल मुसम्मन् मख्बून महजूफ मक्तुअ
सूत्र – फाइलातुन् + फिइलातुन् + फाइलातुन् + फा
ऽ।ऽऽ ॥ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ
गाउँदै गीत तिनी त्यै प्रेम-मायाको
मुस्कुराएर जुनेली रातमा आए । – हुसैन खाँ
६६, बहरे रमल मुसम्मन् मख्बून महजूफ
सूत्र – फाइलातुन् + फाइलातुन् + फिइलातुन् + फाइलुन्
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ॥ऽऽ ऽ।ऽ
अल्झिएछन् फेरि नेताहरु मायाजालमा
युद्धको पीडा अझै बढ्छ यही नेपालमा । – हुसैन खाँ
६७, बहरे रमल मुसम्मन् मख्बून मक्तुअ क
सूत्र – फाइलातुन् + फाइलातुन् + फिइलातुन् + फैलुन्
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ॥ऽऽ ऽऽ
फूलको थुङ्गा उनी हार बनाएँ मैले
खै ! कता भागे उनी चाल न पाएँ मैले । – हुसैन खाँ
६८, बहरे रमल मुसम्मन् मख्बून मक्तुअ ख
सूत्र – फाइलातुन् + फिइलातुन् + फिइलातुन् + फैलुन्
ऽ।ऽऽ ॥ऽऽ ॥ऽऽ ऽऽ
आजभोली जलधारा हिउँझैँ जम्दैछ
देशको दुःख र पीडा दिलमा गम्दैछ । – हुसैन खाँ
६९, बहरे रमल मुसम्मन् मक्फूफ मख्बून मक्तुअ
सूत्र – फाइलातु + फिइलातुन् + फिइलातुन् + फैलुन्
ऽ।ऽ। ॥ऽऽ ॥ऽऽ ऽऽ
याद गर्छु म सधैँ शान्त बिहानीलाई
सुम्पिएछु दिल यो प्रेम कहानीलाई । । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
७०, बहरे रमल मुसम्मन् मक्फूफ महजूफ पिङ्गल छन्द – माजुला
सूत्र – फाइलातु + फाइलुन् + फाइलातु + फाइलुन्
ऽ।ऽ। ऽ।ऽ ऽ।ऽ। ऽ।ऽ
कोइली वसन्तको गीत नै भुली सक्यो ।
प्रेम के गरौँ र खै ! मार्ग नै थुनी सक्यो । – हुसैन खाँ
७१। बहरे रमल मुसम्मन् मक्फूफ पिङ्गल छन्द – चाचला
सूत्र – फाइलातु + फाइलातु + फाइलातु + फाइलातु
ऽ।ऽ। ऽ।ऽ। ऽ।ऽ। ऽ।ऽ।
जे हुने भई सक्यो र भूल एउटा भएछ
प्रेमले पखालिने उपाय एउटा रहेछ । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
७२, बहरे रमल मुसम्मन् मशकूल
सूत्र – फिइलातु + फाइलातुन् + फिइलातु + फाइलातुन्
॥ऽ। ऽ।ऽऽ ॥ऽ। ऽ।ऽऽ
दिलमा बहार आयो दिलदार देखिएन
जनता सघाइ हिँड्ने सरकार देखिएन । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
७३, बहरे रमल मुसम्मन् मक्तुअ मशकूल
सूत्र – मुस्तफ्फैलुन + फिइलातु + फैलुन्
ऽऽऽऽ ॥ऽ। ऽऽ
माटो नै हो अखिलेश मेरो
धर्तीकै नन्दन देश मेरो । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
७४, बहरे रमल मुसम्मन् मक्फूफ मक्तुअ
सूत्र – फाइलातु + फैलुन् + फाइलातु + फैलुन्
ऽ।ऽ। ऽऽ ऽ।ऽ। ऽऽ
एक रात मीठो बातमा भुलायौ
झन् उठेर भाग्यौ प्रातमा भुलायौ । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
७५, बहरे रमल मुसद्दस् मक्फूफ
सूत्र – फाइलातुन् + फाइलातुन् + फिइलातु
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽ।
दुःख पीडाको बिहानी याद हुन्छ
भित्र मायाको कहानी याद हुन्छ । – गोर्खेसाइँलो
७६, बहरे रमल मुसद्दस् महजूफ
सूत्र – फाइलातुन् + फाइलातुन् + फाइलुन्
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽ
नमुना-१, गाउँ-बस्तीमा छ चर्चा यारको
हल्लिएछन् पात मेरो प्यारको । – हुसैन खाँ
नमुना-२, इस जहाँ का ताज है नेपाल ये
हर दिलोँ का साज है नेपाल ये । – हुसैन खाँ
७७, बहरे रमल मुसद्दस् मख्बून मक्तुअ
सूत्र – फाइलातुन् + फिइलातुन् + फैलुन्
ऽ।ऽऽ ॥ऽऽ ऽऽ
शान्तिका दीप जलाए आज
बागमा फूल रमाए आज । – हुसैन खाँ
७८, बहरे रमल मुसद्दस् मक्फूफ महजूफ पिङ्गल छन्द – श्येनिका
सूत्र – फाइलातु + फाइलातु + फाइलुन्
ऽ।ऽ। ऽ।ऽ। ऽ।ऽ
बागमा वसन्तको बहार छ
नीदमा त मस्त आज यार छ । – हुसैन खाँ
७९, बहरे रमल मुसद्दस् मक्फूफ मशकूल महजूफ पिङ्गल छन्द – रथोद्धता
सूत्र – फाइलातु + फिइलातु + फाइलुन्
ऽ।ऽ। ॥ऽ। ऽ।ऽ
हुन्छ झेल त नि राजनीतिमा
देखिएन तर प्रेम प्रीतिमा । – हुसैन खाँ
८०, बहरे रमल मुसद्दस् मक्फूफ मक्तुअ पिङ्गल छन्द – मयूरसारिणी
सूत्र – फाइलातु + फाइलातु + फैलुन्
ऽ।ऽ। ऽ।ऽ। ऽऽ
पीर औ व्यथा भनेर आएँ
प्रेमको कुरा गरेर आएँ । – गोर्खेसाइँलो
८१, बहरे रमल मुरब्बा महजूफ पिङ्गल छन्द – मालिका
सूत्र – फाइलातुन् + फाइलुन्
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽ
प्रेमको बर्षातमा
हर्ष पाएँ साथमा – गोर्खेसाइँलो
८२, बहरे रमल मुरब्बा मक्फूफ महजूफ पिङ्गल छन्द – समानिका
सूत्र – फाइलातु + फाइलुन्
ऽ।ऽ। ऽ।ऽ
वासना छरयो तिमी
यो दिलै हरयो तिमी । – हुसैन खाँ
खबहरे रजजबाट बनेका मुजाहिफ बहरहरु
नियम
!) ऽऽ।ऽ को मख्बून — ।ऽ।ऽ
!!) ऽऽ।ऽ को मक्फूफ — ऽऽ॥
!!!) ऽऽ।ऽ को मुतव्वी — ऽ॥ऽ
निर्माण प्रकृया
मुख्य बहरसँग दाँजेर हेर्नुहोला
ऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽ — मुख्य बहर
।ऽ।ऽऽ॥ऽ।ऽ।ऽऽ॥ऽ — मुसम्मन् मख्बून मतव्वी
ऽऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽऽऽ।ऽ — मुसम्मन् मुरव्बून
ऽऽ॥ऽऽ।ऽऽऽ॥ऽऽ।ऽ — मुसम्मन् मक्फूफ
ऽ॥ऽऽऽ।ऽऽ॥ऽऽऽ।ऽ — मुसम्मन् मुतव्वी
ऽ॥ऽ।ऽ।ऽऽ॥ऽ।ऽ।ऽ — मुसम्मन् मुतव्वी मख्बून
ऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽ — मुख्य बहर
ऽ॥ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् मुतव्वी मख्बून क
ऽऽ।ऽऽ॥ऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् मुतव्वी मख्बून ख इन्द्रवंशा
।ऽ।ऽऽ॥ऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् मख्बून मुतव्वी वंशस्थ
ऽऽ।ऽऽऽ।ऽ — मुख्य बहर
ऽ॥ऽऽ॥ऽ — मुरव्बा मुतव्वी छन्द – माणवक
ऽऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुरब्बा मख्बून क
।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुरब्बा मरव्वून ख
ऽ॥ऽ।ऽ।ऽ — मुरब्बा मुतव्वी मख्बून
८३। बहरे रजज मुसम्मन् मख्बून मुतव्वी
सूत्र – मुफाइलुन् + मुफ्तइलुन् + मुफाइलुन् + मुफ्तइलुन्
।ऽ।ऽ ऽ॥ऽ ।ऽ।ऽ ऽ॥ऽ
हिमाल-पाहाड-मधेश भाग हुन् यो दिलका
हुसैनलाई न दुखाउ हे जमाना यसरी । -हुसैन खाँ
८४, बहरे रजज मुसम्मन् मख्बून
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् + मुफाइलुन् + मुफाइलुन् + मुस्तफ्इलुन्
ऽऽ।ऽ ।ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ ऽऽ।ऽ
संसारका कुना-कुना डुलेर आएछन् उनी
मायालु जिन्दगी कतै भुलेर आएछन् उनी । -हुसैन खाँ
८५। बहरे रजज मुसम्मन् मक्फूफ
सूत्र – मुस्तफ्इलु + मुस्तफ्इलुन् + मुस्तफ्इलु + मुस्तफ्इलुन्
ऽऽ॥ ऽऽ।ऽ ऽऽ॥ ऽऽ।ऽ
सत्ता अनि भत्ता लिने सर्कार बनाए यहाँ
सामन्त र लोभीहरु नेपाल जलाए यहाँ । – गोर्खेसाइँलो
८६। बहरे रजज मुसम्मन् मुतव्वी
सूत्र – मुफ्तइलुन् + मुस्तफ्इलुन् + मुफ्तइलुन् + मुस्तफ्इलुन्
ऽ॥ऽ ऽऽ।ऽ ऽ॥ऽ ऽऽ।ऽ
आज यहाँ यो प्रीतको दीप जलाएछौ तिमी
भोट लिने निक्कै नयाँ रीत चलाएछौ तिमी । -हुसैन खाँ
८७, बहरे रजज मुसम्मन् मुतव्वी मख्बून
सूत्र – मुफ्तइलुन् + मुफाइलुन् + मुफ्तइलुन् + मुफाइलुन्
ऽ॥ऽ ।ऽ।ऽ ऽ॥ऽ ।ऽ।ऽ
यो दिलमा बहारका फूलहरु सुकी सके
पीर-व्यथा बढ्यो सधैँ सुक्खहरु बगी सके । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
८८, बहरे रजज मुसद्दस् मुतव्वी मख्बून क
सूत्र – मुफ्तइलुन् + मुफाइलुन् + मुफाइलुन्
ऽ॥ऽ ।ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ
पीर-व्यथाहरु भुलेछ आज त्यो
गाउँ-सहर सबै डुलेछ आज त्यो । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
८९, बहरे मुसद्दस् मुतव्वी मख्बून ख पिङ्गल छन्द – इन्द्रवंशा
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् + मुफ्तइलुन् + मुफाइलुन्
ऽऽ।ऽ ऽ॥ऽ ।ऽ।ऽ
सामन्तले घात गरेर लूट्दछन्
आनन्द-उल्लास जमेर लूट्दछन् । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
९०, बहरे रजज मुसद्दस् मख्बून मुतव्वी पिङ्गल छन्द – वंशस्थ
सूत्र – मुफाइलुन् + मुफ्तइलुन् + मुफाइलुन्
।ऽ।ऽ ऽ॥ऽ ।ऽ।ऽ
बनेर बत्ती हर साँझ बल्दछु
सुवास छर्दै दिल माझ बस्दछु । – गोर्खेसाइँलो
९१, बहरे रजज मुरब्बा मुतव्वी पिङ्गल छन्द – माणवक
सूत्र – मुफ्तइलुन् + मुफ्तइलुन्
ऽ॥ऽ ऽ॥ऽ
मानिसको आँगनमा
प्रेम ठुलो जीवनमा । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
९२, बहरे रजज मुरब्बा मख्बून क
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् + मुफाइलुन्
ऽऽ।ऽ ।ऽ।ऽ
बोली-वचन् र भेषको
रक्षा गरौँ स्वदेशको । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
९३, बहरे रजज मुरब्बा मख्बून ख
सूत्र – मुफाइलुन् + मुफाइलुन्
।ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ
वसन्तको बहारमा
खुसी बढेछ यारमा । – हुसैन खाँ
९४, बहरे रजज मुरब्बा मुतव्वी मख्बून
सूत्र – मुफ्तइलुन् + मुफाइलुन्
ऽ॥ऽ ।ऽ।ऽ
देश अझै जल्यो यहाँ
पीर-व्यथा बढ्यो यहाँ । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
ख, मुरक्कब बहरबाट बनेका मुजाहिफ बहरहरु
नियम बाँकी जिहाफ
!) ऽऽऽ। को मुतव्वी — ऽ।ऽ।
!!) ऽऽऽ। को मारफो — ऽ।ऽ
!!!) ऽऽऽ। को मन्हूर — ऽ
!V) ऽ।ऽऽ को मक्सूर — ॥ऽ
निर्माण प्रकृया
मुख्य बहरसँग दाँजेर हेर्नुहोला
ऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽ — बहरे खफीफ मुख्य बहर
ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽऽ।ऽऽ — मुसद्दस् मख्बून क
॥ऽऽ।ऽ।ऽ॥ऽऽ — मुसद्दस् मख्बून ख
ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽऽऽ — मुसद्दस् मख्बून मक्तुअ
॥ऽऽ।ऽ।ऽ॥ऽ। — मुसद्दस् मख्बून मशकूल
ऽ।ऽऽऽ॥ऽऽऽ — मुतव्वी मक्तुअ
ऽऽऽऽ॥॥ऽऽ — मक्तुअ मक्फूफ मख्बून छन्द – मत्ता
ऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽऽऽ। — बहरे मुन्सरेह मुख्य बहर
ऽ॥ऽऽ।ऽ।ऽ॥ऽऽ।ऽ। — मुसम्मन् मुतव्वी
ऽ॥ऽऽ।ऽऽ॥ऽऽ।ऽ — मुसम्मन् मुतव्वी मारफो
ऽ॥ऽऽऽऽ।ऽ॥ऽऽ — मुसम्मन् मुतव्वी मन्हूर क
ऽ॥ऽऽऽ॥ऽऽ — मुसम्मन् मुतव्वी मन्हूर ख छन्द – चम्पकमाला
ऽ॥ऽऽऽ॥ऽऽ ह् २ — मुतव्वी मन्हूर मुदाइफ
ऽ॥ऽऽ।ऽ।ऽ॥ऽऽ — मुसम्मन् मुतव्वी मन्हूर ग
।ऽऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽ — बहरे मुजारे मुख्य बहर
।ऽऽ।ऽ।ऽ।।ऽऽ।ऽ।ऽ। — मुसम्मन् मक्फूफ
।ऽऽऽ॥ऽऽ।ऽऽऽ॥ऽऽ — मुसम्मन् मख्बून
ऽऽ।ऽ।ऽऽऽऽ।ऽ।ऽऽ — मुसम्मन् अखरब छन्द – दिक्पाल
ऽऽ।ऽ।ऽ।।ऽऽ।ऽ।ऽ — मुसम्मन् अखरब मक्फूफ महजूफ
।ऽ।ऽ॥ऽऽ।ऽ।ऽऽऽ — मुसम्मन् मक्बूज मख्बून मक्तुअ
ऽऽऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽ — मुसम्मन् अखरम मक्तुअ मक्फूफ छन्द – शालिनी
ऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽ — मुसम्मन् अखरब मक्तुअ
ऽऽ।ऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽ — बहरे मुज्तस मुख्य बहर
।ऽ।ऽ॥ऽऽ।ऽ।ऽ॥ऽऽ — मुसम्मन् मख्बून
।ऽ।ऽ॥ऽऽ।ऽ।ऽऽऽ — मुसम्मन् मख्बून मक्तुअ
।ऽ।ऽ॥ऽऽ।ऽ।ऽ॥ऽ — मुसम्मन् मख्बून मक्सूर
ऽ॥ऽऽऽऽ॥ऽऽऽ — मुसम्मन् मुतव्वी मक्तुअ
ऽ।ऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽ — बहरे असम मुख्य बहर
ऽ।ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् महजूफ मक्फूफ छन्द – दु्रता
॥ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् मशकूल अखरब महजूफ
ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽऽ।ऽ — मुसद्दस् मक्बूज महजूफ
।ऽऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽ — बहरे करीब मुख्य बहर
।ऽऽ।।ऽऽ।ऽ।ऽ। — मुसद्दस् मक्फूफ
।ऽऽऽ।ऽऽऽ॥ऽऽ — मुसद्दस् मख्बून
।ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽ — मुसद्दस् महजूफ
ऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽ।ऽ — बहरे मुक्तजिब मुख्य बहर
ऽ।ऽ।ऽ॥ऽऽ।ऽ।ऽ॥ऽ — मुसम्मन् मुतव्वी
ऽ।ऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽ — बहरे मुशाकिल मुख्य बहर
ऽ।ऽ।।ऽऽ।।ऽऽ। — मुसद्दस् मक्फूफ
ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् महजूफ अबतर मक्बूज
ऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽऽ। — बहरे सरीअ मुख्य बहर
ऽ॥ऽऽ॥ऽऽ।ऽ। — मुसद्दस् मुतव्वी
ऽ॥ऽऽ॥ऽऽ।ऽ — मुसद्दस् मुतव्वी मारफो
।ऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽऽ — बहरे तवील मुख्य बहर
।ऽऽ।ऽ।ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽ — मुसम्मन् मक्बूज
।ऽ।ऽऽ।।ऽ।ऽऽ — मुसम्मन् मक्बूज अखरब महजूफ छन्द – उपेन्द्रवज्रा
ऽऽऽऽ।।ऽऽ।ऽऽ — मुसम्मन् अस्लम अखरब महजूफ छन्द – वातोर्मि
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽऽ — बहरे कलीब मुख्य बहर
ऽ।ऽ।॥ऽ।।ऽऽ — मुसद्दस् मक्फूफ मशकूल महजूफ छन्द – स्वागता
ऽऽ॥ऽ।।ऽ।ऽ — मुसद्दस् मक्तुअ मशकूल मक्बूज छन्द – उपस्थिता
॥ऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् मशकूल मक्फूफ अबतर छन्द – भुजङ्गसङ्गता
।ऽऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽ — बहरे सरीम मुख्य बहर
ऽऽऽ॥ऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् अखरम मशकूल महजूफ छन्द – शुद्धविराट
ऽऽ।ऽऽऽऽ × २ — मुसद्दस् अखरब मक्तुअ मुदाइफ
ऽऽ।ऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽ।ऽ — बहरे बसीत मुख्य बहर
ऽऽ।ऽऽ।ऽ।ऽ।ऽऽ।ऽ — मुसम्मन् मख्बून छन्द – प्रभात
ऽऽ।ऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽ — बहरे सगीर मुख्य बहर
ऽऽ॥ऽऽऽ॥ऽ — मुसद्दस् मक्फूफ मक्तुअ मुतव्वी छन्द – सुषमा
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽ — बहरे जदीद मुख्य बहर
॥ऽऽ॥ऽऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् मख्बून
ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽऽ॥ — मुसद्दस् मक्फूफ
ऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽऽ। — बहरे सलीम मुख्य बहर
ऽ॥ऽऽ।ऽ।ऽ।ऽ। — मुसद्दस् मुतव्वी
ऽऽ॥ऽ।ऽऽ।ऽ — मुसद्दस् मक्फूफ मारफो
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽऽ।ऽ — बहरे मदीद मुख्य बहर
॥ऽऽ॥ऽ॥ऽऽ॥ऽ — मुसम्मन् मख्बून
ऽ।ऽ।ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुसम्मन् मक्फूफ
॥ऽ।ऽऽ॥ऽ।ऽऽ — मुसम्मन् मशकूल मक्तुअ
ऽऽऽ।ऽ।ऽऽऽऽऽ। — बहरे हमीद मुख्य बहर
ऽ।ऽ।ऽ।ऽऽऽ।ऽ। — मुसद्दस् मुतव्वी
ऽ।ऽऽ।ऽऽऽ।ऽ — मुसद्दस् मारफो
ऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽ — बहरे हमीम मुख्य बहर
॥ऽऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ — मुसद्दस् मख्बून
ऽ।ऽऽऽ॥ऽऽ॥ऽ — मुसद्दस् मुतव्वी
ऽ।ऽऽ॥ऽऽऽ।ऽ — मुसद्दस् महजूफ मुतव्वी
ऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽ।ऽ — बहरे कबीर मुख्य बहर
ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽ॥ऽ — मुसद्दस् मुतव्वी
ऽ।ऽऽ।ऽऽऽ।ऽ — मुसद्दस् मारफो
१, बहरे खफीफ मुसद्दस् मख्बून क
सूत्र – फाइलातुन् + मुफाइलुन् + फाइलातुन्
ऽ।ऽऽ ।ऽ।ऽ ऽ।ऽऽ
याद आयौ तिमी बिहानै-बिहानै
मुस्कुरायौ तिमी बिहानै-बिहानै
२, बहरे खफीफ मुसद्दस् मख्बून ख
सूत्र – फिइलातुन् + मुफाइलुन् + फिइलातुन्
॥ऽऽ ।ऽ।ऽ ॥ऽऽ
कविता-गीत-नज्म हुन्छ गजलमा
सुर औ ताल हुन्छ हुन्छ बहरमा
३, बहरे खफीफ मुसद्दस् मख्बून मक्तुअ/बहरे हजज मुसद्दस् अस्तर
सूत्र – फाइलुन् + फाइलुन् + मफाईलुन्
ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽऽऽ
चाँदनी रात झल्मलाएछ
जिन्दगीसँग मुस्कुराएछ । – हुसैन खाँ
४, बहरे खफीफ मुसद्दस् मख्बून मशकूल
सूत्र – फिइलातुन् + मुफाइलुन् + फिइलातु
॥ऽऽ ।ऽ।ऽ ॥ऽ।
वनमा कोइली सरयो किन आज
दिलले सम्झना गरयो किन आज – हुसैन खाँ
५, बहरे खफीफ मुसद्दस् मुतव्वी मक्तुअ
सूत्र – फाइलातुन् + मुफ्तइलुन् + फैलुन्
ऽ।ऽऽ ऽ॥ऽ ऽऽ
सम्झनामा आज उनी आए
एक छाया भै दिलमा छाए । – हुसैन खाँ
६, बहरे खफीफ मुसद्दस् मक्तुअ मक्फूफ मख्बून पिङ्गल छन्द – मत्ता
सूत्र – फैलुन् + मुस्तफ्इलु + फिइलातुन्
ऽऽ ऽऽ॥ ॥ऽऽ
हाँसी-हाँसी नयन चलाए
आफूसँगै रसिक बनाए । – हुसैन खाँ
७, बहरे मुन्सरेह मुसम्मन् मुतव्वी
सूत्र – मुफ्तइलुन् + फाइलातु + मुफ्तइलुन् + फाइलातु
ऽ॥ऽ ऽ।ऽ। ऽ॥ऽ ऽ।ऽ।
के छ र के छैन है ! स्वदेश जलेको छ हेर ¤
मानिसको आत्मभित्र दुष्ट पसेको छ हेर । – हुसैन खाँ
८, बहरे मुन्सरेह मुसम्मन् मुतव्वी मारफो
सूत्र – मुफ्तइलुन् + फाइलुन् + मुफ्तइलुन् + फाइलुन्
ऽ॥ऽ ऽ।ऽ ऽ॥ऽ ऽ।ऽ
यो दुनिया नै रमायो धनको लोभमा
प्रेम र माया जलायो धनको लोभमा । – हुसैन खाँ
९, बहरे मुन्सरेह मुसम्मन् मुतव्वी मन्हूर क
सूत्र – मुफ्तइलुन् + मफ्ऊलात + मुफ्तइलुन् + फा
ऽ॥ऽ ऽऽऽ। ऽ॥ऽ ऽ
यो दिलभित्रै माया छरीकन भागे
पागल प्रेमीका झैँ गरीकन भागे । – हुसैन खाँ
१०, बहरे मुन्सरेह मुसम्मन् मुतव्बी मन्हूर ख पिङ्गल छन्द – चम्पकमाला/रुक्मवती
सूत्र – मुफ्तइलातुन् + मुफ्तइलातुन्
ऽ॥ऽऽ ऽ॥ऽऽ
यो दिलभित्रै दीप जलाए
आज मसङ्गै प्रीत लगाए । – हुसैन खाँ
११, बहरे मुन्सरेह मुसम्मन् मुतव्बी मन्हूर मुदाइफ
सूत्र – मुफ्तइलातुन् + मुफ्तइलातुन् + मुफ्तइलातुन् + मुफ्तइलातुन्
ऽ॥ऽऽ ऽ॥ऽऽ ऽ॥ऽऽ ऽ॥ऽऽ
हे प्रभु कस्तो युग आयो स्वर्गसरी मेरो धरतीमा
दानवताको बादल छायो स्वर्गसरी मेरो धरतीमा । – गोर्खेसाइँलो
१२, बहरे मुन्सरेह मुसम्मन् मुतव्वी मन्हूर ग
सूत्र – मुफ्तइलुन् + फाइलात + मुफ्तइलुन् + फा
ऽ॥ऽ ऽ।ऽ। ऽ॥ऽ ऽ
यो दुनियामा रमेर गीत भुलाए
प्रेम गरी प्रेमको त रीत भुलाए । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
१३, बहरे मुजारे मुसम्मन् मक्फूफ
सूत्र – मफाईलु + फाइलातु + मफाईलु + फाइलातु
।ऽऽ। ऽ।ऽ। ।ऽऽ। ऽ।ऽ।
उनीसँग एक दीप जलाएछ यो हुसैन
दिलैमा मिठो बतास चलेको छ भित्र-भित्र । – हुसैन खाँ
१४, बहरे मुजारे मुसम्मन् मख्बून
सूत्र – मफाईलुन् + फिइलातुन् + मफाईलुन् + फिइलातुन्
।ऽऽऽ ॥ऽऽ ।ऽऽऽ ॥ऽऽ
पुरानो रीत र चाला भुलाएको छु म आज
यही माटो सिउँदोमा लगाएको छु म आज । – हुसैन खाँ
१५, बहरे मुजारे मुसम्मन् अखरब पिङ्गल छन्द – दिक्पाल
सूत्र – मफ्ऊलु + फाइलातुन् + मफ्ऊलु + फाइलातुन्
ऽऽ। ऽ।ऽऽ ऽऽ। ऽ।ऽऽ
संसारको कहानी पढ्दा उनी रमाए
सङ्घर्षको चुलीमा चढ्दा उनी रमाए । – हुसैन खाँ
१६, बहरे मुजारे मुसम्मन् अखरब मक्फूफ महजूफ
सूत्र – मफ्ऊलु + फाइलातु + मफाईलु + फाइलुन्
ऽऽ। ऽ।ऽ। ।ऽऽ। ऽ।ऽ
खै ! के भनौँ र आफ्नु कहानी उनीसित
साटौँ म के गरेर जवानी उनीसित । – हुसैन खाँ
१७, बहरे मुजारे मुसम्मन् मक्बूज मख्बून मक्तुअ
सूत्र – मुफाइलुन् + फिइलातुन् + मुफाइलुन् + फैलुन्
।ऽ।ऽ॥ऽऽ।ऽ।ऽऽऽ
कुरा सुनी मुटुमा पीर नै बढेको छ
उही छ रीत अझै जीत नै ढलेको छ । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
१८, बहरे मुजारे मुसम्मन् अखरम मक्तुअ मक्फूफ पिङ्गल छन्द – शालिनी
सूत्र – मुस्तफ्फैलुन् + फाइलातुन् + फऊलुन्
ऽऽऽऽ ऽ।ऽऽ ।ऽऽ
मोतीका जस्तै दिलैले ‘हुसैन’
कापीमा लाऊ कलमको निशाना । – हुसैन खाँ
१९, बहरे मुजारे मुसम्मन् अखरब मक्तुअ
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् + मफ्ऊलात + फैलुन्
ऽऽ।ऽ ऽऽऽ। ऽऽ
मेरो सहरमा आएर भागे
झन् प्रेम-माया लाएर भागे । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
२०, बहरे मुज्तस मुसम्मन् मख्बून
सूत्र – मुफाइलुन् + फिइलातुन् + मुफाइलुन् + फिइलातुन्
।ऽ।ऽ ॥ऽऽ ।ऽ।ऽ ॥ऽऽ
गरौँ विकास यही चाहना छ यो धरतीको
र शान्ति छाइरहोस् कामना छ यो धरतीको । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
२१, बहरे मुज्तस मुसम्मन् मख्बून मक्तुअ/बहरे मुजारे मुसम्मन् मक्बूज मख्बून मक्तुअ
सूत्र – मुफाइलुन् + फिइलातुन् + मुफाइलुन् + फैलुन्
।ऽ।ऽ ॥ऽऽ ।ऽ।ऽ ऽऽ
उडेछ बादल पानी झरेर आएछ
उदास बाग रमाएर गुन्गुनाएछ । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
२२, बहरे मुज्तस मुसम्मन् मख्बून मक्सूर
सूत्र – मुफाइलुन् + फिइलातुन् + मुफाइलुन् + फिइलुन्
।ऽ।ऽ ॥ऽऽ ।ऽ।ऽ ॥ऽ
घुमेर फेरि म आएँ भुलाउनै नसकी
व्यथा घटेछ मभित्रै बताउनै नसकी । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
२३। बहरे मुज्तस मुसम्मन् मुतव्वी मक्तुअ
सूत्र – मुफ्तइलुन् + फैलुन् + मुफ्तइलुन् + फैलुन्
ऽ॥ऽ ऽऽ ऽ॥ऽ ऽऽ
दङ्ग परेका छन् गाउँ-सहर मेरो
फेरि त्यही पीडा फर्किरहेको छ । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
२४, बहरे असम मुसद्दस् महजूफ मक्फूफ पिङ्गल छन्द – दु्रता
सूत्र – फाइलुन् + मफा + फाइलुन् + मफा
ऽ।ऽ ।ऽ ऽ।ऽ ।ऽ
सम्झना गरी छल्किएछु म
प्यारमा सधैँ अल्झिएछु म । – गोर्खेसाइँलो
२५, बहरे असम मुसद्दस् मशकूल अखरब महजूफ
सूत्र – फिइलातु + मफ्ऊलु + फाइलुन्
॥ऽ। ऽऽ। ऽ।ऽ
मन मुग्ध हावा चली रहयो
दिलभित्र माया बढी रहयो । – हुसैन खाँ
२६, बहरे असम मुसद्दस् मक्बूज महजूफ
सूत्र – फाइलातुन् + मुफाइलुन् + फाइलुन्
ऽ।ऽऽ ।ऽ।ऽ ऽ।ऽ
आज कस्तो लहर उठेको यहाँ
वायु ताजा अझै चलेको यहाँ। – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
२७, बहरे करीब मुसद्दस् मक्फूफ
सूत्र – मफाईलु + मफाईलु + फाइलातु
।ऽऽ। ।ऽऽ। ऽ।ऽ।
सुक्यो फूल भने वासना हुँदैन
जमेको दिलमा चाहना हुँदैन । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
२८, बहरे करीब मुसद्दस् मख्बून
सूत्र – मफाईलुन् + मफाईलुन् + फिइलातुन्
।ऽऽऽ ।ऽऽऽ ॥ऽऽ
बिहानीमा जगायौ आज तिमीले
कुरा मीठो सुनायौ आज तिमीले । – हुसैन खाँ
२९, बहरे करीब मुसद्दस् महजूफ
सूत्र – मफाईलुन् + फऊलुन् + फाइलातुन्
।ऽऽऽ ।ऽऽ ऽ।ऽऽ
कुबेलामा रिसाएछन् उनी त
न दुख्ने दिल दुखाएछन् उनी त । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
३०, बहरे मुक्तजिब मुसम्मन् मुतव्वी
सूत्र – फाइलातु + मुफ्तइलुन् + फाइलातु + मुफ्तइलुन्
ऽ।ऽ। ऽ॥ऽ ऽ।ऽ। ऽ॥ऽ
घातका कुरा कहिले गर्नु हुन्न जीवनमा
देश छाडि अन्त कतै सर्नु हुन्न जीवनमा । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
३१, बहरे मुशाकिल मुसद्दस् मक्फूफ
सूत्र – फाइलातु + मफाईलु + मफाईलु
ऽ।ऽ। ।ऽऽ। ।ऽऽ।
ओम शान्ति हुने रीत चले छैन
प्रेमको मठमा दीप जले छैन । – हुसैन खाँ
३२, बहरे मुशाकिल मुसद्दस् महजूफ अबतर मक्बूज/बहरे हजज मुसद्दस् अस्तर अबतर मक्बूज
सूत्र – फाइलातुन् + मुफाइलुन्
ऽ।ऽऽ ।ऽ।ऽ
वैगुनीझैँ गरे उनी
अन्त माया छरे उनी । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
३३, बहरे सरीअ मुसद्दस् मुतव्वी
सूत्र – मुफ्तइलुन् + मुफ्तइलुन् + फाइलातु
ऽ॥ऽ ऽ॥ऽ ऽ।ऽ।
शोषण गर्ने दिलमा प्रीत हुन्न
कर्म नगर्दा कहिले जीत हुन्न । – हुसैन खाँ
३४, बहरे सरीअ मुसद्दस् मुतव्वी मारफो
सूत्र – मुफ्तइलुन् + मुफ्तइलुन् + फाइलुन्
ऽ॥ऽ ऽ॥ऽ ऽ।ऽ
खै ! किन हो आँसु बगायौ तिमी
यो दिल पो आज रुवायौ तिमी । – हुसैन खाँ
३५, बहरे तवील मुसम्मन् मक्बूज
सूत्र – फऊलुन् + मुफाइलुन् + फऊलुन् + मुफाइलुन्
।ऽऽ।ऽ।ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽ
तिमीले सधैँ कुरा गरेछौ छलीछली
अविश्वासको नदी तरेछौ छलीछली । – हुसैन खाँ
३६, बहरे तवील मुसम्मन् मक्बूज अखरब महजूफ पिङ्गल छन्द – उपेन्द्रवज्रा
सूत्र – मुफाइलुन् + मुफ्तइलुन् + फऊलुन्
।ऽ।ऽऽ॥ऽ।ऽऽ
अझै यहाँ शोषकको जमाना
गरीब बन्छन् उनकै निशाना । – हुसैन खाँ
३७, बहरे तवील मुसम्मन् अस्लम अखरब महजूफ पिङ्गल छन्द – वातोर्मि
सूत्र – मुस्तफ्फैलुन् + फिइलातुन् + फऊलुन्
ऽऽऽऽ॥ऽऽ।ऽऽ
आए मायालु खजाना लिएर
मायाको गीत र गाना लिएर । – हुसैन खाँ
३८, बहरे कलीब मुसद्दस् मक्फूफ मशकूल महजूफ पिङ्गल छन्द – स्वागता
सूत्र – फाइलातु + फिइलातु + फऊलुन्
ऽ।ऽ।॥ऽ।।ऽऽ
शान्त सुन्दर विचार तिमी हौ
आउ सुस्त दिलदार तिमी हौ
३९, बहरे कलीब मुसद्दस् मक्तुअ मशकूल मक्बूज पिङ्गल छन्द – उपस्थिता
सूत्र – मफ्ऊलु + फऊलु + मुफाइलुन्
ऽऽ।।ऽ।।ऽ।ऽ
डुल्ने मन हुन्छ घरी-घरी
आफैसँग हुन्छ घरी-घरी । – हुसैन खाँ
४०। बहरे कलीब मुसद्दस् मशकूल मक्फूफ अबतर पिङ्गल छन्द – भुजङ्गसङ्गता
सूत्र – फिइलातु + फाइलातु + फा
॥ऽ।ऽ।ऽ।ऽ
जब स्वच्छ भावना उठ्यो
तब प्रेमको हुरी चल्यो । – हुसैन खाँ
४१, बहरे सरीम मुसद्दस् अखरम मशकूल महजूफ पिङ्गल छन्द – शुद्धविराट
सूत्र – मफ्ऊलातु + मुफाइलुन् + मफा
ऽऽऽ। ।ऽ।ऽ ।ऽ
प्रेमी पागल भै हिँड्यौ तिमी
माया यो दिलमा छरयौ तिमी । – हुसैन खाँ
४२, बहरे सरीम मुसद्दस् अखरब मक्तुअ मुदाइफ
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् + मफ्ऊलुन् + मुस्तफ्इलुन् + मफ्ऊलुन्
ऽऽ।ऽ ऽऽऽ ऽऽ।ऽ ऽऽऽ
दुख्दैछ मेरो छाती पीडा छरेको हेर्दा
यो देशलाई तिम्ले हेला गरेको हेर्दा । – हुसैन खाँ
४३, बहरे बसीत मुसम्मन् मख्बून पिङ्गल छन्द – प्रभात
सूत्र – मुस्तफ्इलुन् + फाइलातु + फाइलातुन् + मफा
ऽऽ।ऽऽ।ऽ।ऽ।ऽऽ।ऽ
यो जिन्दगीको व्यथा भुलाउने के गरी
िहंसा बढ्यो देशमा हटाउने के गरी । – हुसैन खाँ
४४, बहरे सगीर मुसद्दस् मक्फूफ मक्तुअ मुतव्वी पिङ्गल छन्द – सुषमा
सूत्र – मुस्तफ्इलु + मफ्ऊलातु + मफा
ऽऽ॥ ऽऽऽ। ।ऽ
मेरो दिलभित्रै बीज छरी
गर्छौ किन हेला प्रेम गरी । – हुसैन खाँ
४५, बहरे जदीद मुसद्दस् मख्बून
सूत्र – फिइलातुन् + फिइलातुन् + मुफाइलुन्
॥ऽऽ ॥ऽऽ ।ऽ।ऽ
मुटुको घाउ लुकाऊँ म के गरी
दिलको पीर सुनाऊँ म के गरी । – हुसैन खाँ
४६, बहरे जदीद मुसद्दस् मक्फूफ
सूत्र – फाइलातु + फाइलातु + मुस्तफ्इलु
ऽ।ऽ। ऽ।ऽ। ऽऽ॥
आज फेरि त्यो कुरा सुनायौ किन
घाउमाथि घाउ नै बढायौ किन
४७, बहरे सलीम मुसद्दस् मुतव्वी
सूत्र – मुफ्तइलुन् + फाइलातु + फाइलातु
ऽ॥ऽ ऽ।ऽ। ऽ।ऽ।
आज उनीसँग भा’ छ एक बात
प्रेम र माया बढेछ साथ-साथ । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
४८, बहरे सलीम मुसद्दस् मक्फूफ मारफो
सूत्र – मुस्तफ्इलु + फाइलुन् + फाइलुन्
ऽऽ॥ ऽ।ऽ ऽ।ऽ
खै ! मित्रसरी न जाग्यौ तिमी
जल्दैछ स्वदेश भाग्यौ तिमी । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
४९, बहरे मदीद मुसम्मन् मख्बून
सूत्र – फिइलातुन् + फइलुन् + फिइलातुन् + फइलुन्
॥ऽऽ ॥ऽ ॥ऽऽ ॥ऽ
दिलले प्रेम गर् यो रसिलो जीवन भो
प्रणयी दीप जल्यो रसिलो जीवन भो । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
५०। बहरे मदीद मुसम्मन् मक्फूफ
सूत्र – फाइलातु + फाइलुन् + फाइलातु + फाइलुन्
ऽ।ऽ। ऽ।ऽ ऽ।ऽ। ऽ।ऽ
प्रेमले यता सरौँ प्रेमका कुरा गरौँ
दुःखको नदी तरौँ प्रेमका कुरा गरौँ । – गोर्खेसाइँलो
५१, बहरे मदीद मुसम्मन् मशकूल मक्तुअ
सूत्र – फिइलातु + फैलुन् + फिइलातु + फैलुन्
॥ऽ। ऽऽ ॥ऽ। ऽऽ
कति दुःख दिन्छौ भन जिन्दगीमा
जगमा छ ठूलो मन जिन्दगीमा । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
५२। बहरे हमीद मुसद्दस् मुतव्वी
सूत्र – फाइलातु + फाइलातुन् + फाइलातु
ऽ।ऽ। ऽ।ऽऽ ऽ।ऽ।
प्रेमको हुरी चलाई बार-बार
दुःख नै दियौ मलाई बार-बार । – हुसैन खाँ
५३, बहरे हमीद मुसद्दस् मारफो
सूत्र – फाइलुन् + फाइलातुन् + फाइलुन्
ऽ।ऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽ
प्रेम-माया भुलाएछौ तिमी
देश आफ्नो जलाएछौ तिमी । – हुसैन खाँ
५४, बहरे हमीम मुसद्दस् मख्बून
सूत्र – फिइलातुन् + मुफाइलुन् + मुफाइलुन्
॥ऽऽ ।ऽ।ऽ ।ऽ।ऽ
वनमा पो वसन्तको बहार छ
तर मेरो त बेइमान यार छ । – हुसैन खाँ
५५, बहरे हमीम मुसद्दस् मुतव्वी
सूत्र – फाइलातुन् + मुफ्तइलुन् + मुफ्तइलुन्
ऽ।ऽऽ ऽ॥ऽ ऽ॥ऽ
सम्झनाको दीप जलाएर तिमी
फर्कि आऊ दुःख भुलाएर तिमी । – हुसैन खाँ
५६, बहरे हमीम मुसद्दस् महजूफ मुतव्वी/बहरे रमल मुसद्दस् मख्बून महजूफ
सूत्र – फाइलातुन् + फिइलातुन् + फाइलुन्
ऽ।ऽऽ ॥ऽऽ ऽ।ऽ
आज मेरो दिलमा आयौ तिमी
प्रेमको मौसमझैँ छायौ तिमी । – हुसैन खाँ
५७, बहरे कबीर मुसद्दस् मुतव्वी
सूत्र – फाइलातु + फाइलातु + मुफ्तइलुन्
ऽ।ऽ। ऽ।ऽ। ऽ॥ऽ
आज द्वन्द्वको हुरी चलेछ यहाँ
काटमार बेसरी भएछ यहाँ। – हुसैन खाँ
५८, बहरे कबीर मुसद्दस् मारफो
सूत्र – फाइलातुन् + मफाइलुन् + मफा
ऽ।ऽऽ ।ऽऽऽ ।ऽ
रक्तले रङ्गिएछिन् मृत्तिका
दुःखमा पि_िल्सएछिन् मृत्तिका । – हुसैन खाँ
ग, अन्य मुजाहिफ बहरहरु
१, सूत्र – फाइलातु + फाइलातु + फाइलातु + फा
ऽ।ऽ। ऽ।ऽ। ऽ।ऽ। ऽ
प्रेमको बहारमा बहर सबै भुलेँ
देशको विकासमा कहर सबै भुलेँ । – गोर्खेसाइँलो
२, सूत्र – मुस्तफ्फैलुन् + मुस्तफ्फैलुन् + मुस्तफ्फैलुन् + फा
ऽऽऽऽ ऽऽऽऽ ऽऽऽऽ ऽ
सामन्तीको स्वार्थी बत्ती बाल्दैछन् मान्छे
बेमानीका गोटी मात्रै चाल्दैछन् मान्छे । – हुसैन खाँ
३, सूत्र – फाइलातुन् + फाइलातुन् + फाइलातुन् + फैलुन् + फा
ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽ।ऽऽ ऽऽ ऽ
साँझ पर्दा चाँदनीझैँ यो जमाना तिम्रो नै
नैनले घायल् बनायौ यो निशाना तिम्रो नै । – हुसैन खाँ
४, सूत्र – मफ्ऊलु + मुस्तफ्फैलुन् + मफाईलुन् + मुस्तफ्फैलुन्
ऽऽ। ऽऽऽऽ ।ऽऽऽ ऽऽऽऽ
दूषित् भएको पानी उमाले पो केही हुन्छ
ढुङ्गा बनेको दिल यो पगाले पो केही हुन्छ । – हुसैन खाँ
५, सूत्र – मुफ्तइलुन् + फिइलातु + मफाईलुन् + मुस्तफ्फैलुन् + फा
ऽ॥ऽ ॥ऽ। ।ऽऽऽ ऽऽऽऽ ऽ
मन्दिर-मस्जिद-चर्च र गुम्बा धाएँ उन्कैलागि
गीत-गजल-कविताहरु लेखी गाएँ उन्कै लागि । – पल्लव साहित्यिक पत्रिका- १३
यि
माथी उल्लेख गरिएका २१४ ओटा बहरको सूत्र नमूना पहिले नै मझेरी डट कमबाट
प्रकाशन भैसकेको थियो जुन पल्लव –१३ को हो। र यसैगरी यी थप ४० ओटा बहर
सूत्रसमेतको जनकारी पनि मझेरी डट कममा प्रकाशित भैसकेका हुन् ।
जुन यसप्रकार छन्
घ बहरे मुतकारिबका थप बहरहरू
१, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् अस्लम ग छन्द – विध्वङ्कमाला
सूत्र -फैलुन् + फऊलुन् + फऊलुन् + फऊलुन्
ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ
खै ! पो कताबाट आए हुसैन !
बत्ती नबल्दै उज्यालो भएछ
२, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् अबतर
सूत्र -फाइलातुन् + फऊलुन् + फऊलुन्
ऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ
याद आयौ मलाई डहरमा
फर्कि आएँ म तिम्रो सहरमा
३, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् महजूफ
सूत्र -मफा + फऊलुन् + फऊलुन्
।ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽऽ
उ देउराली चढी रहेछ
यता यता नै बढी रहेछ
ङ केही मुदाइफ बहरहरू
१, बहरे मुतकारिब मुसद्दस् सालिम मुदाइफ
सूत्र -फऊलुन् * ६ ।ऽऽ * ६
।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ
दिलैभित्रको बास तिम्रो जलाएँ भने पाप लाग्छ
तिमीबाट पाएछु माया भुलाएँ भने पाप लाग्छ
२, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् सालिम मुदाइफ
सूत्र -फऊलुन् * ८ ।ऽऽ * ८
।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ ।ऽऽ।ऽऽ
दिलैभित्र मेरो थियो बास जस्को उनी याद आए बिहानै-बिहानै
वसन्ती छटाको सुगन्धी हवामा उनी मुस्कुराए बिहानै-बिहानै
३, बहरे मुतदारिक मुसम्मन् मक्तुअ मख्बून मुदाइफ
सूत्र -फालुन् + फइलुन् + फालुन् + फालुन् * २
ऽऽ॥ऽऽऽऽऽऽऽ॥ऽऽऽऽऽ
यो देश सबैको साझा हो यो मान र इज्जत हो हाम्रो
सबथोक यही नेपालीको यो शान र शौकत् हो हाम्रो
४, बहरे मुतदारिक मुसद्दस सालिम मुदाइफ
सूत्र -फाइलुन् * ६ ऽ।ऽ * ६
ऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽ
प्रेमको रागमा गाउने त्यो तराना भुलायौ तिमी
देशको प्रेम माया भुलायौ चित्त मेरो दुखायौ तिमी
५, बहरे मुतकारिब मुसद्दस् महजूफ मुदाइफ ख
सूत्र -फऊलुन् +मफा +फऊलुन् ह् २
।ऽऽ।ऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽ।ऽऽ
तिमी साथमा नहूँदा यही जिन्दगी अधूरो
कसो के गरी म बाँचौँ अहोरात्रि याद आयौ
६, बहरे मुतकारिब मुसद्दस मक्बूज अस्लम मुदाइफ!बहरे मुजास मुसम्मन् मख्बून
सूत्र -मफाइलुन् + फाइलातुन् + मफाइलुन् + फाइलातुन्
।ऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽ।ऽऽ।ऽऽ
गरेर मीठो कुरा नै सधैँ भुलायौ तिमीले
छल्यौ यही जिन्दगानी दुखी बनायौ तिमीले
७, बहरे मुतकारिब मुसद्दस् अस्लम मुदाइफ
सूत्र -मुस्तफ्इलुन् + मफ्ऊलुन् + मुस्तफ्इलुन् + मफ्ऊलुन्
ऽऽ।ऽऽऽऽऽऽ।ऽऽऽऽ
हेरी रहेछन् कर्के कस्तो जमाना आयो
आफन्तलाई बिसे्र कस्तो जमाना आयो
८, बहरे मुतदारिक मुसद्दस मख्बून मुदाइफ
सूत्र -मुतफाइलतुन्+ मुतफाइलतुन्+ मुतफाइलतुन्
॥ऽ॥ऽ॥ऽ॥ऽ॥ऽ॥ऽ
मनभित्र सधैँ नवप्रीत भर्यो तिमि जीवनमा
नवकुाज बनेर पराग छर्यो तिमि जीवनमा
चबहरे हजजका थप मुजाहिफ बहरहरू
१, बहरे हजज मुसम्मन् महजूफ छन्द – समता
सूत्र -मफाईलुन् + फऊलुन् + फऊलुन् + फऊलुन्
।ऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ
पुरानो घाउ फेरि बल्झेर आयो
उही सामन्तको रुप फर्केर आयो
२, बहरे हजज मुसम्मन् महजूफ छन्द – कन्दुक
सूत्र -फऊलुन् + फऊलुन् +फऊलुन् + मफाईलुन्
।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽऽ
निकै याद आएछ तिम्रो सहर आज
दिलैमा पलाएछ मीठो रहर आज
३, बहरे हजज मुसम्मन् अखरम महजूफ छन्द – चाचरीकावली
सूत्र -मफाईलुन् + मफ्ऊलात + मुस्तफ्इलुन् + फा
।ऽऽऽऽऽऽ।ऽऽ।ऽऽ
खरानी भै उड्ने रै’छ यो जिन्दगानी
सबैलाई छल्ने रै’छ यो जिन्दगानी
४, बहरे हजज मुसम्मन् अखरब महजूफ अखरम
सूत्र -मुस्तफ्इलुन् +मुफ्तइलुन् +मुस्तफ्फैलुन्
ऽऽ।ऽऽ॥ऽऽऽऽऽ
बढ्दो छ संत्रास जमाना उस्तै छ
के गर्नु खै ! आस जमाना उस्तै छ
५, बहरे हजज मुसम्मन् मक्फूफ अखरब अखरम
सूत्र -मफाईलु + मुस्तफ्इलुन् + फाइलातुन् + फा
।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽऽऽ
अझै विघ्न-बाधाहरू हर्न बाँकी छ
तिमीसङ्ग मन्का कुरा गर्न बाँकी छ
६, बहरे हजज मुसम्मन् अखरब अखरम अस्तर
सूत्र -मुस्तफ्इलुन् + मफ्ऊलात + मुस्तफ्फैलुन्
ऽऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽऽऽ
सामन्तवादीका झेल उस्तै-उस्तै
हत्या र िहंसाका खेल उस्तै-उस्तै
७, बहरे हजज मुसम्मन् मक्बूज अखरम अखरब
सूत्र -मफाइलुन् + मफ्ऊलुन् + मफ्ऊलु + मफ्ऊलुन्
।ऽ।ऽऽऽऽऽऽ।ऽऽऽ
गरीबको झुप्डीमा दाना अझै छैन
शरीरलाई ढाक्ने नाना अझै छैन
८, बहरे हजज मुसम्मन् अखरब मक्फूफ अबतर उर्दू-फारसीको एक छन्द – रुबाई
सूत्र -मुस्तफ्इलु + मुस्तफ्इलु + मुस्तफ्फैलुन्
ऽऽ॥ऽऽ॥ऽऽऽऽ
आफ्नो घर छोडेर म अन्तै धाएँ
उन्को दिल तोडेर म अन्तै धाएँ
९, बहरे हजज मुसम्मन् मक्फूफ मरव्बून अस्तर अखरम
सूत्र -मफाईलु + मफाइलुन् + फाइलातुन् + फैलुन्
।ऽऽ।।ऽ।ऽऽ।ऽऽऽऽ
अझै आङ भरी छ है ¤ घाउ उस्तै-उस्तै
नयाँ शासकको पनि दाउ उस्तै-उस्तै
१०, बहरे हजज मुसम्मन् मक्फूफ अस्तर अखरम महजूफ
सूत्र -मफाईलु +फाइलातुन् +मुस्तफ्इलुन् +फा
।ऽऽ।ऽ।ऽऽऽऽ।ऽऽ
अझै चैन छैन मेरो दिलमा हुसैन!
कतै कोल्टिने छ फेरि पापी जमाना
११, बहरे हजज मुसद्दस अस्तर अखरम मक्बूज
सूत्र -फाइलातुन् + मफ्ऊल + फाइलुन्
ऽ।ऽऽऽऽ।ऽ।ऽ
एक चुल्ठो बाटेर गै गयौ
पीरती नै साटेर गै गयौ ।
१२, बहरे हजज मुसद्दस अबतर अखरब महजूफ छन्द – मदलेख
सूत्र -मफ्ऊलात +फऊलुन्
ऽऽऽ।।ऽऽ
तिम्रो प्रेम नगरमा
अल्झेछू म बगरमा
१३, बहरे हजज मुसद्दस मक्बूज महजूफ अखरम
सूत्र -मफाइलुन् + मफाईलुन् + फैलुन्
।ऽ।ऽ।ऽऽऽऽऽ
पहाड हैन गौरव् हो मेरो
मधेस हैन सौरभ् हो मेरो
१४, बहरे हजज मुसद्दस् अस्तर मक्बूज
सूत्र -फाइलुन् + मफाइलुन् + फाइलुन्
ऽ।ऽ।ऽ।ऽऽ।ऽ
दुःख नै बढ्यो यही देशमा
रक्त पो बग्यो यही देशमा
छबहरे रमलका थप मुजाहिफ बहरहरू
१, बहरे रमल मुसम्मन् मक्फूफ
सूत्र -फाइलातु + फाइलातुन् + फाइलातु + फाइलातुन्
ऽ।ऽ।ऽ।ऽऽऽ।ऽ।ऽ।ऽऽ
जे थियो मसङ्ग आफ्नो ती सबै दिएर आएँ
दुःखमा सघाउनेको सम्झना लिएर आएँ
२, बहरे रमल मुसम्मन मरव्बून मक्सूर
सूत्र -फाइलातुन् + फिइलातुन् + फिइलातुन् + फइलुन्
ऽ।ऽऽ॥ऽऽ॥ऽऽ॥ऽ
आजको रात नयाँ दीप जल्यो मन्दिरमा
आत्मसम्मानसँगै शान्ति बढ्यो मन्दिरमा
३, बहरे रमल मुसम्मन् मक्फूफ मक्तुअ
सूत्र -फाइलातु +फाइलातुन् + फैलुन् +फाइलातुन्
ऽ।ऽ।ऽ।ऽऽऽऽऽ।ऽऽ
आँसुसङ्ग जिन्दगीको नाता गाँसिएछ
भाग्यमाथि बैगुनीको गाता गाँसिएछ
४, बहरे रमल मुसम्मन् मशकूल मक्कूफ महजूफ मक्तुअ
सूत्र -फिइलातु + फाइलातु + फाइलातुन् + फा
॥ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।ऽऽऽ
गणतन्त्रको विधान लेख्न बाँकी छ
जनवादको प्रभात रोज्न बाँकी छ
५, बहरे रमल मुसम्मन् मक्तुअ
सूत्र -फाइलातुन् + फैलुन् + फाइलातुन् + फाइलातुन्
ऽ।ऽऽऽऽऽ।ऽऽऽ।ऽऽ
प्राणभन्दा प्यारो हुन्छ आफ्नो मातृभूिम
पीर-मर्कालाई हर्छ आफ्नो मातृभूिम
६, बहरे रमल मुसद्दस मक्तुअ
सूत्र -फाइलातुन् + फाइलातुन् + फैलुन्
ऽ।ऽऽऽ।ऽऽऽऽ
पीरतीको चोट खाएँ मैले
जिन्दगीमा दुःख पाएँ मैले
७, बहरे रमल मुसद्दस मरव्बून महजूफ
सूत्र -फाइलातुन् + फिइलातुन् + फाइलुन्
ऽ।ऽऽ॥ऽऽऽ।ऽ
जून झर्दा म तिमीसङ्गै थिएँ
बात गर्दा म तिमीसङ्गै थिएँ
८, बहरे रमल मुरब्बा मक्फूफ छन्द – मल्लिका!समानिका
सूत्र -फाइलातु +फाइलातु
ऽ।ऽ।ऽ।ऽ।
शान्तिको दियो जलाइ
साधना गरेँ म आज
जमुरक्कब बहरका थप मुजाहिफ बहरहरू
१, बहरे खफीफ मुसद्दस मरव्बून मक्सूर
सूत्र -फाइलातुन् + मुफाइलुन् + फिइलुन्
ऽ।ऽऽ।ऽ।ऽ॥ऽ
फूल नै हो उही र बाग उही
भृङ्ग रम्ने अझै पराग उही
२, बहरे मुजारे मुसम्मन् अखरब मरव्बून अस्तर छन्द – लक्ष्मी
सूत्र -मफ्ऊलुन् + फिइलातुन् + फाइलुन् + फिइलातुन्
ऽऽऽ॥ऽऽऽ।ऽ॥ऽऽ
भत्केको दिलमा आली लगाउन आएँ
यो संसार सबै आफ्नो बचाउन आएँ
३, बहरे मुजारे मुसम्मन् मक्बूज
सूत्र -मफाइलुन् + फाइलातुन् + फाइलातुन्
।ऽ।ऽऽ।ऽऽ।ऽ।ऽऽ।ऽऽ
लुकी-लुकी बस्नुपर्ने भएछ यो जिन्दगानी
हुरीसँगै उड्नुपर्ने भएछ यो जिन्दगानी
४, बहरे मुजारे अखरम् मरव्बून छन्द – लोला
सूत्र -मफ्ऊलुन् + फिइलातुन् + फिइलातुन्
ऽऽऽ॥ऽऽऽऽऽ॥ऽऽ
यो बस्ती र सहरमा बिग्रेको छ जमाना
मोती खोजे बगरमा बिग्रेको छ जमाना
५, बहरे करीब मुसद्दस अबतर अखरब मरव्बून छन्द – हंसरुत
सूत्र -मफ्ऊलात + फिइलातुन्
ऽऽऽ।॥ऽऽ
मायाको भल बगायौ
प्रेमीझैँ कसम खायौ
६, बहरे कलीब मुसद्दस् मक्फूफ मशकूल अबतर छन्द – भदि्रका
सूत्र -फाइलातु + फिइलातु + फा
ऽ।ऽ।॥ऽ।ऽ
नाउ चल्छ पतवारले
प्रेम गर्छ दिलदारले
७, बहरे सगीर मुसद्दस मुतव्वी मक्तुअ मरव्बून छन्द – दीपकमाला
सूत्र -मुफ्तइलुन् + फैलुन् + मफाइलुन्
ऽ।।ऽऽऽ।ऽ।ऽ
जून चुहेको रातझैँ तिमी
साउनको बसा्रतझैँ तिमी
झउर्दू-फारसी बहर र संस्कृत छन्दको तुलना
उर्दू-फारसी बहरसंस्कृत छन्द
क मुफरद बहरहरू
१, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् सालिम — भुजङ्गप्रयात
२, बहरे मुतकारिब मुरब्बा सालिम — शङ्खनारी
३, बहरे मुतदारिक मुसम्मन् सालिम — स्रग्विणी
४, बहरे मुतदारिक मुसद्दस् सालिम — महालक्ष्मी
५, बहरे मुतदारिक मुरब्बा सालिम — विमोहा
६, बहरे हजज मुसम्मन् सालिम — विधाता
७, बहरे हजज मुसद्दस सालिम — सिन्धु
८, बहरे हजज मुरब्बा सालिम — विजात
९, बहरे रजज मुसम्मन् सालिम — हरिगीतिका!बीभत्स
१०, बहरे रजज मुरब्बा सालिम — मधुमालती
११, बहरे रमल मुसम्मन् सालिम — माधवमालती
१२, बहरे कामिल मुसम्मन् सालिम — प्रमदानन!गीतिका
१३, बहरे कामिल मुरब्बा सालिम — संयुता
ख मुजाहिफ बहरहरू
१४, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् महजूफ — भुजङ्गी
१५, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् मक्बूज — मौक्तिकदाम
१६, बहरे मुतकारिब मुसद्दस मक्बूज अस्लम — वितान
१७, बहरे मुतकारिब मुरब्बा मक्बूज — मालती
१८, बहरे मुतकारिब मुसम्मन् अस्लम — विध्वङ्कमाला
१९, बहरे मुतदारिक मुसम्मन् मरव्बून — तोटक
२०, बहरे मुतदारिक मुसम्मन् मक्तुअ मरव्बून — मोटनक
२१, बहरे मुतदारिक मुसम्मन् मक्तुअ मुदाइफ ब्रह्मरुप
२२, बहरे मुतदारिक मुसम्मन् मक्तुअ मुदाइफ महजूफ — सारङ्गी
२३, बहरे मुतदारिक मुसद्दस् मक्तुअ मुदाइफ — विद्याधर
२४, बहरे मुतदारिक मुसद्दस् मक्तुअ मुदाइफ महजूफ — माला
२५, बहरे मुतदारिक मुरब्बा मक्तुअ मुदाइफ — विद्युन्माला
२६, बहरे मुतदारिक मुरब्बा मक्तुअ मुदाइफ महजूफ — शीर्षरुपक
२७, बहरे मुतदारिक मुरब्बा मख्बून — तिलका
२८, बहरे हजज मुसम्मन् महजूफ — क — दिगम्बरी
२९, बहरे हजज मुसम्मन् महजूफ — ख — समता
३०, बहरे हजज मुसम्मन् महजूफ — ग — कन्दुक
३१, बहरे हजज मुसम्मन् अखरब — सारङ
३२, बहरे हजज मुसम्मन् मक्बू — पन्चचामर
